فاطمه ظفرنژاد پژوهشگر حوزه ی آب، مترجم کتاب رودهای خاموش، نویسنده ی مقاله های پرشمار در مورد اثرات سد سازی بر کشاورزی و محیط زیست، و یکی از فعال ترین افراد در زمینه ی مخالفت با جریان سد سازی بی رویه ای است که بر کشور ما حاکم شده است.  

در روزنامه ی همشهری امروز، مقاله ای از ایشان به مناسبت ٢٩اردیبهشت چاپ شده است. در همین شماره از روزنامه، یادداشتی هم از من (با کمی "اصلاح") چاپ شده که در زیر می توانید متن کامل آن را بخوانید.

سدهایی در سایه و سکوت

درباره ی اثر مخرب سدهای بزرگ بر اقتصاد (به ویژه: کشاورزی و دام پروری) و بر محیط زیست، مطالب زیادی نوشته شده است.  حتی در ایران که طراح و تصمیم گیرنده و مجری سد سازی، یک گروه کوچک سازمان یافته و پر قدرت است که این ساخت و ساز را ماهرانه معادل توسعه و پیشرفت جا زده، در چند سال اخیر به یمن کار پی گیرانه ی استادان و کارشناسان و فعالان عرصه ی منابع طبیعی و محیط زیست، "قداست" کاذب سدها به شدت زیر سوال رفته است. اما، فقط سدهای عظیمی چون کارون های یک و دو و سه یا کرخه نیستند که موجب زیر آب رفتن ده ها هزار هکتار مرتع و جنگل یا محروم شدن ده ها روستا و شهر از آبی که بی هیچ هزینه ای به آن ها می رسید، و یا سبب خشک شدن قنات ها و تالاب ها می شوند. بسیار سدهای کوچک و متوسط هم هستند که خبر زیادی از آن ها پخش نمی شود یا در نمایش های رادیو تلویزیونی سد سازان در صدا و سیما، موردهای جذابی برای جلوه فروشی نبوده و چندان مورد استفاده قرار نگرفته اند...، اما در مجموع به همان اندازه ی سدهای بزرگ و شاید بیش از آن ها، تخریب در پی داشته اند.

در این یادداشت کوتاه، فقط برای نمونه به سدهای کوچکی که بر شاخه های فرعی یکی از رودخانه های کم آب کشور یعنی رود اترک زده شده، اشاره می کنیم. بر روی این رود و شاخه هایش که مانند دیگر رودخانه ها، یک شبکه ی آب رسانی طبیعی و بسیار کارآمد بوده و به چندین شهر و ده ها روستا و جامعه ی دام دار خدمات می داده و در انتهای راه خود، زندگانی بخش تالاب های پر برکت آلما گل و آجی گل و آلا گل بوده است، تعداد یازده سد، چند بند انحرافی و ده ها آب بند زده شده و چند سد دیگر هم در این حوزه در دست مطالعه است. نتیجه ی این مجموعه عملیات، به زیر آب رفتن ده ها هزار هکتار مرتع یا تخریب جبران ناشدنی هزاران هکتار دیگر بر اثر عملیات ساختمانی، خشک شدن چند رشته قنات، آسیب دیدگی شدید بوم سازگان رودخانه و غلیظ و آلوده شدن آب بخش های پایینی آن، کم شدن شدید جمعیت ماهیان و پرندگان و دیگر جانوران وابسته به رود بوده و در کل مطابق یک تحقیق، حدود ده درصد از خاک استان تحت تاثیرات منفی قرار گرفته است.

یکی از این سدهای کوچک که در سایه و سکوت خبری شیفتگان «مهار رودها» قرار دارد، سد شورک است که عملیات اجرایی آن در سال 78 در مسیل (و نه رود) شورک در 18 کیلومتری جنوب غربی شهر شیروان آغاز شد و در سال 83 پایان یافت. در روز افتتاح این سد، دست اندر کاران ساخت آن چند تانکر آب آوردند و در پشت سد خالی کردند تا وانمود کنند که آب گیری شروع شده است! اما داستان پر طنز و تاسف شورک به همین جا ختم نشد؛ در سال 85 یک بند روی رود فصلی زوارم که در حوضه ای دیگر قرار دارد زده شد و از آن جا یک خط انتقال آب به طول 8 کیلومتر به سوی شورک کشیده شد تا این سد آب گیری شود! قرار شد که فقط در سه ماه از سال، «آب مازاد» زوارم به شورک برده شود، اما زوارم که خود به اندازه ی نیاز بهره برداران امروزین امتدادش آورد ندارد، نتوانست شورک را پر کند. در عوض، سیل های یکی دو سال بعد، در پشت سد آب انداخت که در نتیجه ی آن در تاج سد شکاف هایی با عمق  تا دو متر پدید آمد. در تابستان 89 علی اصغر محمود زاده فرماندار شیروان گفت که این سد، به علت «مطالعات و مکان سنجی نادرست و نبود آب قابلیت آبگیری نیافته است» (ایرنا 12/4/89). اگرچه حرف هایی هم از پیگرد قانونی عوامل مطالعه و ساخت این زده سد شده، اما در عمل هیچ اتفاقی نیفتاد و اینک سازه ای که با شش میلیارد (و به قولی چهارده میلیارد تومان) پول یک دهه پیش ساخته شده و 9350 هکتار مرتع منطقه را نابود کرده، کاملا بی فایده افتاده است.

نتیجه گیری: در مقابل چند ده سد بزرگ، چند صد سد متوسط و کوچک (و جدیدا: هزاران سازه ی گابیونی که تحت عنوان "آبخیزداری" ساخته شده اند) در کوهستان های کشور، در مسیر رودها و سر شاخه های آن ها داریم. آسیبی که این سازه های کوچک تر ایجاد کرده اند، به هیچ وجه کم تر از آسیب سدهای غول آسا نیست.