وضعیت آب در جهان

آب شیرین نه یک منبع جهانی، بلکه منبعی منطقه‌ای محسوب می‌شود که در حوزه‌های آبخیز خاصی از جهان قابل دسترس است و به دلیل محدودیت‌آن به اشکال مختلفی یافت می‌شود. در برخی از حوزه‌های آبخیز این محدودیت‌ها فصلی هستند که به قابلیت و توانایی ذخیره سازی آب در دوره‌های خشک وابسته است. در سایر مناطق، محدودیت‌ها از میزان تغذیه» دوباره» سفره‌های آب زیرزمینی، میزان ذوب برف یا از ظرفیت خاک جنگل‌ها برای ذخیره سازی آب متأثر است. ‌ ‌

ماهیت منطقه‌ای منابع آب مانع از آن شده است تا جامعه» جهانی بیانیه یا کنوانسیون خاصی را برای آن تصویب کند؛ بیانیه‌ای که به طور فزاینده عمق نگرانی‌های بشر را در این خصوص منعکس سازد. آب کالایی منحصر به فرد و ماده‌ای بسیار حیاتی است. محدودیت‌های این ماده حیاتی ظرفیت‌های سایر منابع حیاتی  — از جمله غذا، انرژی، ذخایر ماهی و حیات وحش– را تحت فشار قرار می‌دهد. استحصال سایر منابع — از جمله غذا، مواد معدنی و فرآورده‌های جنگلی– نیز به تناسب مقدار کمی و کیفی منابع آب می‌تواند محدود شود. در شماری از حوزه‌های آبخیز جهان محدودیت‌های آب آشکار شده است. در برخی از فقیرترین و ثروتمندترین کشورهای جهان نیز سرانه استحصال آب به دلیل مسایل زیست‌محیطی، افزایش هزینه‌ها و کمیابی درحال کاهش است.

توزیع جریان‌های آبی نیز در سطح جهان نامتعادل است و با توزیع جمعیت تناسب ندارد. ‌ ‌

از مجموع کل آب‌های جهان، 4/97 درصد آن را آب شور دریاها و اقیانوس‌ها تشکیل میدهند که به دلیل شوری در عمل قابل استفاده نیستند. به این ترتیب از مجموع منابع آبی جهان، ذخایر آب شیرین تنها 6/2 درصد کل حجم ذخایر آبهای سطح زمین را شامل میشود که بخش اعظم آن به صورت یخ در قطبهای کره زمین و یخچال‌های طبیعی (98/1 درصد) و آب‌های زیر‌زمینی ( 59/0 درصد ) وجود دارند که در دسترس نیستند . به این ترتیب از مجموع آب‌های کره زمین تنها 014/0 درصد آب  قابل استفاده بوده و در واقع حیات آدمی وابسته به همین مقدار  اندک آب  است . از این مقدار نیز حدود 001/0 درصد، آب موجود در اتمسفر،  رودخانه ها، گیاهان و جانوران، 005/0 درصد رطوبت خاک و 007/0 درصد آب شیرین موجود در دریاچه ها است. ‌ ‌

میزان آبی که سالانه از اقیانوسها تبخیر می شود حدود 425 هزار کیلو متر مکعب است که بخش اعظم آن به صورت بارندگی به اقیانوس ها بر میگردد و تنها حدود 40 هزار کیلومتر مکعب به صورت نزولات جوی در خشکیها تخلیه و به صورت روان‌آب از طریق رودخانه ها و جریان‌های زیر زمینی دوباره به سوی اقیانوسها جاری میشود. ‌ ‌

‌ ‌به این ترتیب مشاهده میشود،‌به رغم اینکه بخش اعظم سطح زمین را آب پوشانده، تنها بخش اندکی از آن برای بشر قابل استفاده است و در حقیقت تمام برنامهریزیهای بشر باید با توجه به این محدودیتها صورت پذیرد .

از طرف دیگر،  توزیع و پراکنش این حجم محدود آب نیز در سطح کره زمین بسیار ناهمگون است و  توزیع مکانی و زمانی آب نیز بسیار متغیر بوده و منطبق با پراکنش جمعیت و نیاز جوامع بشری به آب نیست . ‌ ‌

میزان آب مصرفی انسانی (آبی که برداشت می‌شود اما به رودخانه‌ها یا آب‌های زیرزمینی باز نمی‌گردد  زیرا تبخیر یا در گیاهان و فرآورده‌های کشاورزی ذخیره می‌شود) حدود 2290 کیلومتر مکعب در سال است. حدود 4490 کیلومتر مکعب نیز برای رقیق کردن و کاهش آلودگی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. حاصل جمع این دو عدد 6780 کیلومتر مکعب در سال است که نیمی از مجموع آب‌های روان پایدار( آب شیرین) کره زمین را تشکیل می‌دهد.

میزان آب مصرفی انسانی (آبی که برداشت می‌شود اما به رودخانه‌ها یا آب‌های زیرزمینی باز نمی‌گردد  زیرا تبخیر یا در گیاهان و فرآورده‌های کشاورزی ذخیره می‌شود) حدود 2290 کیلومتر مکعب در سال است. حدود 4490 کیلومتر مکعب نیز برای رقیق کردن و کاهش آلودگی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. حاصل جمع این دو عدد 6780 کیلومتر مکعب در سال است که نیمی از مجموع آب‌های روان پایدار( آب شیرین) کره زمین را تشکیل می‌دهد.

چنانچه میانگین تقاضای سرانه آب به هیچ عنوان تغییر نکند و جمعیت جهان براساس پیش‌بینی‌های سازمان ملل به نه میلیارد نفر در سال 2050 برسد آبی که بشر استحصال می‌کند حدود 10200 کیلومتر مکعب، یعنی حدود 82 درصد آب‌های روان شیرین  کره زمین خواهد بود. اگر علاوه بر جمعیت، تقاضای سرانه نیز افزایش یابد محدودیت شدید آب در سطح جهان قبل از سال 2100 نمایان خواهد شد. ‌ ‌

وضعیت آب در ایران

ایران سرزمینی کوهستانی است که دو رشته کوه البرز با جهت گیری شرقی – غربی و رشته کوه زاگرس با جهت‌گیری شمال غربی  –  جنوب شرقی در آن قرار گرفته اند. این دو رشته کوه همانند دیواره ای مانع رسیدن ابرهای باران زا از شمال و غرب کشور  می‌شوند و به همین دلیل نیز بخش اعظم کشور را مناطق خشک و نیمه خشک تشکیل می‌دهد. کمبود منابع آبی همواره به عنوان یک عامل محدود کننده فعالیت ها در کشور مطرح بوده است. ‌ ‌

‌  توزیع مکانی آب در ایران به دلیل شرایط طبیعی  بسیار ناهمگن است.  توزیع زمانی نزولات جوی در کشور نیز مانند توزیع مکانی روند مشابهی را نشان می دهد و میزان آن در سال‌های مختلف و حتی فصول مختلف متغیر بوده و این مسأله مشکلات گوناگونی را  در چند سال اخیر برای بخشهای مختلف، به ویژه بخش کشاورزی و تأمین آب شرب شهرها به  همراه داشته و  زیانهای زیادی  را به این بخش تحمیل کرده است. حتی توزیع نامناسب زمانی بارشها طی سال‌های نرمال نیز از تنگناهای جدی محدودیت منابع آب ایران است و این معضل در سالهای خشک تشدید می شود . به عنوان نمونه،  در مناطقی که از نظر بارش نزولات جوی در زمره مناطق پر باران طبقهبندی میشوند، در بعضی از ماههای سال کم آبی مشهود است. تحلیل زمانی نزولات جوی بیان کننده دامنه تغییرات زیاد آن  از سالی به سال دیگر است. جدول شماره 2  حجم حاصل از ریزشهای جوی را در حوزههای آبریز کشور نشان می‌دهد.

‌  ‌  با توجه به روند رشد جمعیت کشور و تشدید نیاز بخشهای مختلف، افزایش مصرف آب بخش شهری، روستایی و صنعتی اجتناب ناپذیر خواهد بود. آب در فرآیند توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور نقش عمده و کلیدی دارد. افزایش تولیدات کشاورزی و امنیت غذایی، توسعه مراکز جمعیت شهری و روستایی و بهبود و ارتقای کیفیت زندگی در گروی انجام سرمایه‌گذاریهای لازم و هماهنگ در ابعاد مختلف توسعه و بهرهبرداری از منابع آب است . ‌ ‌

منابع آب تجدید شونده کشور با توجه به وضعیت بارندگی، پوشش گیاهی و سایر عوامل تأثیرگذار در حجم نزولات جوی، حدود  130 تا 139  میلیارد متر مکعب در سال  است که حجم قابل استحصال و با احتساب آب‌های برگشتی حدود 126 میلیارد مترمکعب برآورد می شود . از کل آب‌های تجدید شوند حدود 105 میلیارد متر مکعب را جریان‌های سطحی و 25 میلیارد مترمکعب را جریان‌های نفوذی به منابع زیر زمینی تشکیل می دهند . ‌ ‌

در حالی که متوسط حجم کل آب سالانه کشور رقم ثابتی است تقاضا برای آب به علت رشد  جمعیت، توسعه کشاورزی، شهرنشینی و صنعت در خلال سال‌های اخیر، متوسط سرانه آب قابل تجدید کشور را تقلیل داده است به طوری که  این رقم در سال 1340 حدود 5500 مترمکعب بود در سال 1357 به حدود 3400 در سال 1367 به حدود 2500 و در سال 1376 به حدود 2100 مترمکعب کاهش یافته است. این میزان با توجه به روند افزایش جمعیت کشور در سال 1385 به حدود 1750 تنزل یافته است و در افق سال 1400 به حدود 1300 مترمکعب تنزل خواهد یافت. صرفنظر از تفاوتهای آشکار منطقه ای در کشور و طیف گسترده مناطق خشک نظیر سواحل خلیج فارس و دریای عمان، نیمه شرقی کشور از خراسان تا سیستان و بلوچستان و نیز حوزه‌های مرکزی که میزان سرانه آب قابل تجدید در آنها از میزان متوسط کشور به مراتب پایین تر است، ارقام متوسط سرانه آب کشور در سال‌های آینده به مفهوم ورود ایران به مرحله تنش آبی و کم آبی خواهد بود. ‌ ‌

بر داشت بی رویه آب از آب‌های زیرزمینی یکی دیگر از مسایل اساسی کشور در بخش آب به شمار می‌آید که در حال حاضر مشکلات جدی را در کشور پدید آورده است. به همین دلیل نیز در بسیاری از  نواحی کشور سطح سفره های آب زیر زمینی افت کرده و با توجه به خشکسالیهای اخیر، افزایش بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی تشدید شده و خسارتهای غیر قابل جبرانی را بر منابع آبی زیرز مینی کشور وارد آورده است. ‌ ‌

در کنار کاهش کمیت منابع آب، انتشار پساب‌های صنعتی، کشاورزی و شهری نیز از دیگر عوامل تهدید کننده منابع محدود آب کشور محسوب میشوند. هر چند در خلال سال‌های گذشته به ویژه برنامه‌های سوم و چهارم توسعه اقدام‌های قابل قبولی برای تصفیه پسابهای شهری و صنعتی صورت گرفته و مبین توجه دولت به حفاظت از کیفیت منابع آب است اما با توجه به افزایش جمعیت کشور، گسترش شهرنشینی و توسعه فعالیتهای صنعتی و کشاورزی ضروری است تا اقدام‌ها از شتاب بیشتری برخوردار شوند.

شاخصهای تطبیقی منابع و مصارف آب‌ ‌

با فرارسیدن قرن بیست و یکم و هم‌زمان با افزایش جمعیت به ویژه در کشورهای در حال توسعه، تقاضا برای آب به منظور تأمین نیازهای جمعیتی افزایش قابل ملاحظه‌ای یافته است. این موضوع به خصوص در مناطقی از جهان که به صورت طبیعی همواره با کمبود آب مواجه بودند، بیشتر حایز اهمیت است. ‌ ‌

همانگونه که عنوان شد، توزیع مکانی آب در جهان بسیار نامتوازن است و به همین دلیل نیز میزان دسترسی و سرانه مصرف آن نیز تفاوت های فاحشی را در بین مناطق مختلف جهان نمایان می سازد. ‌ ‌