موقعیت جغرافیایی منطقه‌ای که دریاچه تار در آن واقع است به گونه ای است که گرداگرد آن را با فواصل متفاوت کوه‌هایی در بر گرفته که از سطح دریاچه بین 50 تا 500 متر ارتفاع دارند. وجود این ارتفاعات در کنار یکدیگر بدون آنکه دره‌ای آن را شکافته باشد موجب پیدایش گودالی شده است که دریاچه تار در آن تشکیل شده است. دریاچه تار در جهت شمالغرب به جنوب شرق امتداد یافته و طول آن حدود 250 متر و عرض آن حدود 150 متر می‌باشد. آب دریاچه بسیار سرد می باشد و البته به دلیل شیرین بودن سنگینی آن احساس می شود. این دریاچه ها در مدخل کوه و در ارتفاع 3230 متری قرار دارند و سطح آب آنها در فصل های گوناگون سال متغییر است.
کوه دوبرار  در کنار دو دریاچه تار و هویر ، یا به عبارتی جدا کننده این دو دریاچه از هم است.

در اطراف دریاچه هیچ گونه پوشش جنگلی و درخت وجود ندارد و بادهای غربی سرد همیشه در تار می‌وزند. در ایامی نه چندان دور آویشن‌های فراوانی در منطقه وجود داشته که به خاطر فرسایش شدید دیگر اثری از آنها باقی نمانده است. در باره چگونگى تشکیل این دو دریاچه، زمین‎شناسان (اشتال، 1897، آلنباخ، 1972، شهرابى، 1373) دیدگاه یکسانی دارند. شواهد زمین‎شناسى پیرامون دو دریاچه سبب شده تا آنها بر این باور باشند که در شکل‎گیرى دو دریاچه، عملکرد توأم راندگى مُشا – فشم (آبیک، فیروزکوه، شاهرود) و کوه لغز پهلوى جنوبى دریاچه (زرین‎کوه) نقش اساسى داشته‎اند. بدین‎سان که حرکات جوان این راندگى در زمان کواترنر، سبب رانش به نسبت بزرگى از زرین‎کوه (رشته کوه‎هاى جنوب دریاچه) شده و با ایجاد پشته‎اى به بلنداى بیش از 50 متر، سدى طبیعى در برابر روان آب‎هاى سطحى ایجاد و شرایط لازم براى انباشت آب فراهم آمده است. تیپ شیمیایى آب دریاچه تار، بر اساس مطالعات (لوفلروین، 1950) از نوع کلسیم، منیزیم، کربنات (3 –  MgCO 3 (CaCO است.

راه های دسترسی به دریاچه

1- شهر دماوند، آبادی چنار عربها، جاده معدن، آخر جاده خاکی، دریاچه تار.

2- از طریق جاده ای که از راه تهران – فیروزکوه و نقطه 98 کیلومتری آن یعنی دلیچای منشعب شده و از روستاهای یهر، لی پشت، مومج، دهنار و هویر عبور کرده و در 28 کیلومتری به دریاچه تار رسیده و از ضلع جنوبی آن عبور کرده به جاده ای که از طریق دماوند به دریاچه منتهی می شود متصل می گردد.

3- شهر دماوند، جاده فیروزکوه، جاده آسفالته آبادی آرو ادامه جاده خاکی، از آبادی آرو که رد شدید و پل دلیچای و دهنار را رد کردید به دریاچه هویر می رسید.

  گردآوری شده از:http://www.irandeserts.com/

تیرگان جشن تیرگان در تیر روز از تیرماه برابر با 13 تیر در گاهشماری ایرانی برگزار می شود. این جشن درگرامی داشت تیشتر (ستاره ی باران آور در فرهنگ ایرانی) است و بنا به سنت در روز تیر (روز سیزدهم) از ماه تیر انجام می‌پذیرد. در تواریخ سنتی تیرگان روز کمان‌کشیدن آرش کمانگیر و پرتاب تیر از فراز البرز است. همچنین جشن تیرگان به روایت ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه، روز بزرگداشت مقام نویسندگان در ایران باستان بوده است.

در باورهای مردم، درباره­ جشن تیرگان دو روایت وجود دارد که روایت نخست همچنان که در بالا گفته شد مربوط به فرشته باران یا تیشتر می­باشد و نبرد همیشگی میان نیکی و بدی است: در اوستا، تشتر یشت (تیر یشت)، تیشتر فرشته باران است که در ده روز اول ماه به چهره­ جوانی پانزده ساله در می­آید و در ده روز دوم به چهره گاوی با شاخ­های زرین و در ده روز سوم به چهره­ اسبی سپید و زیبا با گوش­های زرین.

تیشتر به شکل اسب زیبای سفید زرین گوشی، با ساز و برگ زرین، به دریای کیهانی فرو می­رود. در آنجا با دیو خشکسالی «اپوش» که به شکل اسب سیاهی است و با گوش و دم سیاه خود، ظاهری ترسناک دارد، روب­رو می­شود. این دو، سه شبانه روز با یکدیگر به نبرد برمی­خیزند و تیشتر در این نبرد شکست می­خورد، به نزد خدای بزرگ آمده و از او یاری و مدد می­جوید و به خواست و قدرت پروردگار این بار بر اهریمن خشکسالی پیروز می­گردد و آب­ها می­توانند بدون مانعی به مزرعه‌­ها و چراگاه­ها جاری شوند. باد ابرهای باران زا را که از دریای گیهانی برمی­خواستند به این سو و آن سو راند، و باران­های زندگی بخش بر هفت کشور زمین فرو ریخت و به مناسبت این پیروزی ایرانیان این روز را به جشن پرداختند.

روایت دیگر نیز درباره­ آرش کمانگیر اسطوره و قهرمان ملی ایرانیان است و اینکه میان ایران و توران سال­ها جنگ و ستیز بود، در نبرد میان «افراسیاب» و «منوچهر»، شاه ایران، سپاه ایران شکست سختی می­خورد؛ این رویداد در روز نخست تیر روی می­دهد. سپاه ایران در مازندران به تنگنا می­افتد و سرانجام دو سوی نبرد به سازش در می­آیند و برای آنکه مرز دو کشور مشخص شود و ستیز از میان برخیزد می­پذیرند که از مازندران تیری به جانب خاور (خراسان) پرتاب کنند هر جا تیر فرو آمد همان جا مرز دو کشور باشد و هیچ­یک از دو کشور از آن فراتر نروند؛ تا در این گفتگو بودند، سپندارمذ (ایزدبانوی زمین) پدیدار شد و فرمان داد تیر و کمان آوردند. آرش در میان ایرانیان بزرگ­ترین کماندار بود و به نیروی بی­مانندش تیر را دورتر از همه پرتاب می­کرد. سپندارمذ به آرش گفت تا کمان بردارد و تیری به جانب خاور پرتاب کند. آرش دانست که پهنای کشور ایران به نیروی بازو و پرش تیر او بسته‌است و باید توش و توان خود را در این راه بگذارد. او خود را آماده کرد، برهنه شد، و بدن خود را به شاه و سپاهیان نمود و گفت ببینید من تندرستم و کژی­ای در وجودم نیست، ولی می­دانم چون تیر را از کمان رها کنم همه­ی نیرویم با تیر از بدن بیرون خواهد آمد. آنگاه آرش تیر و کمان را برداشت و بر بلندای کوه دماوند برآمد و به نیروی خداداد تیر را رها کرد و خود بی­جان بر زمین افتاد (درود بر روان پاک آرش و روان­های پاک همه­ی سربازان ایرانی). هرمز، خدای بزرگ، به فرشته­ی باد (وایو) فرمان داد تا تیر را نگهبان باشد و از آسیب نگه دارد. تیر از بامداد تا نیمروز در آسمان می­رفت و از کوه و در و دشت می­گذشت تا در کنار رود «جیهون» بر تنه­ی درخت گردویی که بزرگ­تر از آن در گیتی نبود؛ نشست.

آنجا را مرز ایران و توران جای دادند و هر سال به یاد آن جشن گرفتند

فرارو- رسیدن آب زاینده رود به اصفهان مردم این شهر را غرق شادی و نشاط کرد. 
 
به گزارش فرارو در پی تصمیمات اتخاذ شده آب به مدت سه ماه در زاینده رود جاری خواهد بود. 
 
در همین رابطه روز گذشته آب پس از سه روز طی طریق به ناژوان اصفهان رسید و پس از عبور از پل تاریخی سی و سه پل هزاران اصفهانی را به تماشای خود کشاند. 
 
پس از آن آب از سی و سه پل به طرف پل تاریخی خواجو حرکت کرد و گروههای زیادی از مردم اصفهان همراه آن به شادمانی پرداختند.
 
مردم شهرهای در مسیر زاینده رود نیز با دیدن آب سجده شکر به جا آوردند

تاریخچه بندر نوشهر: 

ساخت بندر نوشهر در سال 1309   ه‍ . ش توسط شرکتهاى بورورکس از هلند و آگرمن بلژیک آغاز و در سال 1318  ه . ش راه اندازى شد.

قطعات و ماشین‌آلات کارخانه ذوب آهن کرج اولین محموله‌اى بود که از طـریق روسیه با یک کشتى تجارى به ظرفیت 1000  تن بارگیرى و سال1318  ه . ش در بندر نوشهر تخلیه گردید.

در هر سال حداقل 500 فروند کشتی در این بندر تردد می‌کنند.

این بنـدر با مختصات جغرافیایى طول51 درجه  36 دقیقه شرقى و عرض  39 درجه و 30 دقیقه شمالى یکى از بنادر تجارى استان مازندران مى باشد که پس از انقلاب شکوهمند اسلامى ایران به یکى از مراکز مهم اقتصادی و مبادلات کالا از جمهورى اسلامى ایران به کشورهاى حاشیه دریاى خـزر مبدل شد.

از نکات حائز اهمیت اینکه این بندر نزدیکترین بندر به مرکز کشور (تهران) نسبت به کلیه بنادر کشور توسط جاده آسفالته و خطـوط هوائى به مرکز کشور و سایر نقاط به ویژه استان گیلان در غرب و استان گلستان در شرق مرتبط مى باشد.

حداقل و حداکثر حرارت هوا در طول سال به ترتیب 7, 63 درجه سانتیگراد و میزان رطوبت آن بین 75 تا 85 درصد متغیر است.

فاصله بندر نوشهر تا تهران 200 کیلومتر است که با احداث آزاد راه بزرگ تهران شمال به 120 کیلومتر تقلیل می‌یابد.

عکس های هوایی از بنــدر نوشهــــر:

گردآوری شده از:http://www.9shahr.blogfa.com/

حجم بارش‌ها در تهران از ابتدای سال آبی (مهر ماه 93) تاکنون در تهران نسبت به سال گذشته 15 درصد رشد منفی داشته و نسبت به دراز مدت نیز 13 درصد کاهش را نشان می‌دهد. این درحالی است که بارش‌های دی ماه نیز 76 درصد کاهش داشته است.

به گزارش ایسنا، از ابتدای مهر ماه تا نیمه دی ماه حجم بارندگی به 94.4 میلی‌متر می‌رسد در صورتی که در زمان مشابه در سال گذشته 110.98 میلی‌متر و در دراز مدت به طور متوسط 108.4 میلی‌متر بوده است.

کاهش 54 میلیون متر مکعبی ذخایر سدهای تهران نسبت به سال گذشته
حجم آب موجود در مخازن سدهای تامین کننده آب استان تهران از ابتدای مهر ماه تا روز بیست و چهارم دی ماه در مقایسه با زمان مشابه سال گذشته با 54 میلیون متر مکعب کاهش به 357 میلیون متر مکعب رسیده است.

بر این اساس حجم آب موجود در مخزن سدهای پنج گانه استان تهران در حالی که 357 میلیون متر مکعب رسید که در زمان مشابه در سال گذشته 412 میلیون مترمکعب آب در سدهای تهران ذخیره شده بود.

همچنین از ابتدای سال آبی جاری تا روز بیست و چهارم دی ماه حجم آب ورودی به مخازن سدها با کاهش 16 درصدی نسبت به زمان مشابه در سال آبی گذشته روبرو بوده به گونه‌ای که حجم آب ورودی به 168 میلیون متر مکعب رسیده است.

بنا به آمار در روز بیست و چهارم دی ماه حجم ذخیره آب در مخزن سدهای امیرکبیر، لتیان، لار، طالقان و ماملو به ترتیب 68، 26، 13، 146 و 104 میلیون متر مکعب بود.

همچنین در سه هفته نخست دی ماه حدود شش میلی متر بارندگی صورت گرفته که در مقایسه با دوره بلند مدت 76 درصد کاهش را نشان می‌دهد.

با توجه به کاهش بارندگی نسبت به دو سال گذشته که سا‌ل‌های خشک و کم آب بودند باز هم کاسته شده و این مساله بیانگر وجود بحران آب در تهران است که مدیریت مصرف بیشتری را می‌طلبد.

                                               گردآوری شده از:http://fararu.com/

دریاچه نمک حوض سلطان

وض سلطان در موقعیت جغرافیایی N3459 E5056 در استان قم واقع است. دریاچه نمک حوض سلطان در 40 کیلومتری شمال شهرستان قم و 85 کیلومتری جنوب تهران و در حاشیه بزرگراه تهران قم قرار دارد .اين درياچه که به درياچه ساوه قم ودرياچه شاهی هم معروف است به مساحت تقريبی 240 کيلومتر مربع درشمال شرق شهرستان قم واقع شده است ورشته کوههای البرز درشمال ان قرار دارد وسعت وشکل درياچه متناسب باورود آب وميزان بارندگی آن درفصول مختلف سال متفاوت است . درمواقع بارندگی وذوب برف های ارتفاعات اطراف چون برميزان آب ورودی افزوده می شود ، وسعت آن زياد ودرغيرازاين ايام وسعت آن کاهش می يابد . بدين ترتيب سطح آب درياچه پيوسته درنوسان است.

این تالاب به نام‌هاى دیگری مانند دریاچه قم، دریاچه ساوه، دریاچه شاهى و دریاچه حوض سلطان معروف است، ارتفاع آن از سطح دریا 710 متر است و با بارندگى 100 تا 120 میلیمتر در سال این منطقه در حوزه نواحى کم‌باران قرار گرفته و دارای چهار بخش کفه نمکی(بخش اصلی تالاب)، حاشیه باتلاقی، محدوده اکولوژیک و دشتی است. این منطقه از نظر زیست‌شناسى، بوم شناسى، دیرینه‌شناسى، هوا، اقلیم، اشتغال‌زایى و تفرجگاهى قابل تأمل و تحقیق ژرف بوده و به عنوان یکى از چشم‌اندازهاى توسعه استان قم مطرح است.  خاک منطقه از نظر شورى، دوایر متحدالمرکزى در محدوده مرکز دریاچه تشکیل می‏دهد که میزان شورى از مرکز به طرف بیرون به تدریج کاهش پیدا کرده و نوع گیاهان منطقه از نظر خواص دارویى، مواد مؤثر و سایر کاربردها حائز اهمیت است. با توجه به اهمیت حفاظت و حیات تالاب حوض سلطان از تعرض سودجویان و ناآگاهان محیط زیست و ترمیم خسارات وارد شده به پوشش گیاهى، این منطقه در سال 88 به مدت پنج سال به عنوان منطقه شکار ممنوع معرفی شد.درموقع پرآبی سطح درياچه گسترش می يابد وآب آن اراضی پست وشوره زار باتلاقی پيرامون را می پوشاند ودرياچه بزرگی به طول 18 وعرض 16 کيلومتر تشکيل می دهد که به نام درياچه حوض سلطان يا کويرنمک مشهور است. رودهای متعددی به اين درياچه وارد می شوند که عموما" از اراضی شوره زار ونمکی اطراف عبور می کنند.

 

درياچه حوض‎ سلطان  فروافتادگي نامتقارني با 330 كيلومترمربع وسعت، در 35 كيلومتري شمال قم و در شمال باختري درياچة نمك است. اين درياچه شامل دو چالة جدا از هم يكي به نام «حوض‎سلطان» و ديگري به نام «حوض‎مره» است كه با آبراهة باريكي به هم وصل مي‎شوند. حوضة باختري (حوض‎سلطان) داراي بلندي 806 متر از سطح دريا است كه به طور معمول از روان‎آب‎هاي سطحي تغذيه مي‎شود. حوضة خاوري (حوض‎مره)، افزون بر روان‎آب‎ها، از رودهايي مانند رودشور و قره‎چاي نيز بهره مي‎گيرد. مطالعات مستوفي نشان مي‎دهد كه آب‎ ابتدا وارد حوض‎مره شده و پس از پر شدن آن، از مسيل دو حوض گذشته وارد حوض‎سلطان مي‎شود و هنگامي كه آب در حوض‎سلطان چند متر بالاتر آمد، به طرف حوض‎مره بازمي‎گردد و سرريز اين دو حوض، به درياچة نمك تخليه مي‎شود.

مشاهدات صحرايي كرينسلي، نشان مي‎دهد كه از مركز درياچه به خارج دو پهنة جداگانة قابل شناسايي است. يكي مركز درياچه كه حدود 24 درصد از مساحت آن را زير پوشش دارد و با پوستة نمكي پوشيده شده است. دوم، زون مرطوب كه 76 درصد بقيه را تشكيل مي‎دهد كه به زون گياهان ريشه‎ بلند به پهناي 20 متر مي‎رسد. پوستة نمكي با 5 سانتيمتر ضخامت، شامل نوارهاي هم‎مركز سفيد و خاكستري است و در زير آن سيلت‎هاي رسي و خاكستري رنگ مرطوب قرار دارد. اين زون (پوستة نمكي) به طور فصلي با آب پوشيده مي‎شود، ولي مناطق مركزي آن ممكن است در تمام سال، آب‎دار باشد. مطالعات انجام شده در زون مرطوب نشان داده كه ميزان رس موجود در نمونه‎ها، 35 تا 45 درصد است كه 10 تا 90 درصد كاني‎ها، كائولينيت ‎است. در پشته‎هاي شن و ماسه‎اي زون گياهان با ريشة بلند، چند خط داغ آب وجود دارد كه به سمت سراشيبي تا ارتفاع 826 متر ادامه دارد. اختلاف ارتفاع بين پست‎ترين و بلندترين خط داغ آب 20 متر است. پيشروي وسيع مخروط‎افكنه‎ها در پهناي زون مرطوب و روي پوستة نمكي نشانگر آن است كه روان‎آب سطحي بيش از گذشته است و تغيير آب و هوايي به سوي دورة مرطوب‎تر از گذشته، پيش مي‎رود.
مطالعات معتمد و همكاران نشان داده است كه رسوبات حوض‎سلطان بيشتر از نوع گچ و نمك، مارن و رس است. بررسي‎هاي لرزه‎نگاري و حفاري نيز نشان داده كه نمك تا عمق 46 متر وجود دارد. اين نمك، به صورت 5 لاية جدا از هم با ضخامت كل تا 20 متر است كه با رس‎هاي قهوه‎اي تا خاكستري از يكديگر جدا مي‎شوند.

راههای ورود به منطقه : در 35 کیلومتری مسیر قم-تهران جاده خاکی وجود دارد که به دریاچه میرسد . درون دریاچه نیز جاده خاکریزی هست که برای جلوگیری از فرو رفتن خودروها در باتلاق و بهره برداری از نمک دریاچه مورد استفاده قرار می گیرد .

حیات وحش

هوبره، انواع کبوتر و... و پرندگان مهاجر نظیر غاز خاکستری، آنقوت، لک لک، انواع عقاب و غیره را می توان در زمره این پرندگان جای داد. در منطقه پستاندارانی نیز از قبیل خرگوش، موش صحرایی، روباه و گاهی آهو دیده می شوند.

در میان خزندگان منطقه حضور مارها و سوسمارها که در کنترل بیولوژیک آفات نقش دارند، بارز است. انواع عنکبوت، رتیل، موریانه و مورچه های کمیاب در اطراف دریاچه گسترده هستند.

مطالعات انجام شده، حضور پر تعداد و متنوع انواع باکتریهای نمک دوست را در خاکهای منطقه نشان می دهند که برخی از انواع موجود بنابر شواهد اولیه منحصر به فرد بوده و خصوصیات ژنتیکی و فیزیولوژیکی ویژه انتظار حضور آنزیمها، آنتی بیوتیکها و فرآورده های ارزشمند میکروبی در آنها وجود دارد.

وجود انواع دیاتومها (جلبکهای تک سلولی) به عنوان اولین تولید کنندگان غذا در اکوسیستمهای آبی در آبهای شور منطقه قابل تامل است. این گونه جلبکها در صورت تولید انبوه می تواند در تعلیف دام مورد استفاده قرار گیرد.

پوشش گیاهی

رژیم آبی این تالاب فصلی و فوق شور بوده و زمستان فصل پرآبی حوض السلطان است بنابراین کفه نمکی این تالاب در فصل پرآبی زیر آب است و حاشیه یا کمربند باتلاقی آن پوشش گیاهی دارد که بیشتر در اضلاع شمالی و شمال غربی این تالاب مشاهده می‌شود و پرنده‌های مهاجر نادر در این تالاب وجود دارد که در حاشیه تالاب زندگی می‌کنند. بر اساس مطالعه انجام شده بالغ بر 240 گونه با ارزش ریز موجودات هوازی مانند جلبک‌ها، باکتری‌ها و قارچ‌ها در تالاب وجود دارد که می‌توانند با توجه به مخزن ژنی خود شرایط فوق شور را تحمل کنند. در این منطقه بیش از 40 گونه گیاهی از جمله درمنه بیابانی، اشنان، تاغ زرد و سیاه، سودا و اسفناج وجود دارد.

معادن دریاچه

تاکنون به شیوه های سنتی ، تنها از نمک طعات موجود در این عرصه بسیار گسترده جهت مصارف صنعتی ، مورد استفاده قرار گرفته است. این در حالی است که به استناد تحقیقات انجام گرفته در خصوص ترکیبات تشکیل دهنده نمکهای دریاچه ، موادی از قبیل سدیم کلرید، سدیم سولفات، منیزیم کلرید و منیزیم سولفات از جمله بارزترین و مهمترین ترکیبات تشکیل دهنده این منبع عظیم خدادادی به شمار می آید.

منیزیم از نظر فراوانی هشتمین عنصر در قشر خارجی زمین به شمار می آید و اغلب این فلز ، بصورت ترکیبهای محلول در آب دریاها و یا بصورت سنگ معدن منیزیم کلرید ، در طبیعت یافت می شود . میزان منیزیم استحصالی از آب دریا تنها 2/0 تا 3/0 درصد می باشد. نتایج حاصل از تحقیقات انجام گرفته پیرامون ترکیبات منیزیم دریاچه نمک ، میز ان منیزیم استحصالی را ۳۵ تا ۵۰ برابر منیزیم آب دریا ( یعنی ۱۰ تا 7/14 درصد ) نشان می دهد.

بنابراین شورابه های دریاچه نمک یکی ازغنی ترین معادن و منابع عظیم تولید منیزیم به شمار می آید. علاوه بر این مزیت استحصالی منیزیم دریاچه نمک از لحاظ اقتصادی حتی قابل مقایسه با منیزیم حاصل از آب دریا نمی باشد و از هر ۱۰۰ کیلوگرم نمک، ۱۰ تا ۱۴ کیلوگرم منیزیم بدست می آید.

گردآوری شده از :http://www.irandeserts.com/

وضعيت بحرانی منابع آب زيرزميني كشوروراهكارهای رفع بحران

مقدمه

در حال حاضرحدود 30 در صد از آب مورد استفاده در کشوراز طريق آب سدها و بيش از 55 درصد

از طريق چاهها تامين مي گردد که در اغلب مناطق فلات مرکزی تنها منبع مطمئن آب در طول

فصول مختلف سال براي مصارف شرب، صنعت و کشاورزی مي باشد.

 تعداد چاههاي كشور طي هفده سال گذشته (74-91 )از 336 هزار حلفه به حدود 650 هزار حلقه

%93 افزايش يافته است در حاليکه ظرفيت برداشت( تخليه) طي اين مدت تنها 36 % افزايش 

يافته است. همچنين علي رغم افزايش تعداد چاهها، ميزان برداشت طي شش سال منتهي به سال 1389

تقريبأ ثابت مانده است. به عبارت ديگر افزايش تعداد چاهها ضمن مصرف انرژی بيشتر نتيجه اي جز

كاهش آبدهي چاهها، چشمه ها و قنوات را در پي نداشته است، به نحوي كه متوسط آبدهي هر حلقه چاه

از حدود 147 هزار متر مكعب درسال در دهه شصت به نصف يعني حدود 77 هزار متر مكعب كاهش

يافته است که يکي از تبعات آن کاهش سطح زيرکشت وغيراقتصادي شدن توليدات بخش کشاورزي

می باشد.

ضمناٌ برداشت از ذخائر تجديدپذير ديربازده آبخوان ها شدت يافته است وكسري حجم ساليانه مخازن

بلند مدت كشورعلی رغم الزام به کاهش تدريجی آن درقا نون برنامه پنجساله سوم و چهارم توسعه ،از

5/1ميليارد متر مكعب در دهه ی هفتاد به بيش از 9 ميليارد مكعب در سال 1389 رسيده است. اين 

امر موجب گرديده است تا از مجموع609 محدوده مطالعاتي كشور 499 محدوده مطالعاتي با افت

شديد و نگران کننده سطح آب زيرزميني مواجه گردند به نحوي كه در حال حاضر 291 محدوده

(دشت) ازنظر برداشت آب ممنوعه و بحراني اعلام شده وميزان افت ساليانه سطح سفره آب زيرزمينی

در اغلب دشتهای کشور بين 1تا 3 متر در سال رسيده که متاسفانه پيامدهاي مخرب بسياری را بهمراه

داشته است.

پيامدهاي بهم خوردن تعادل و برداشت بی رويه ازمنابع آب زيرزميني

1.پائين رفتن سطح آب زيرزمينی درآبخوانها، گسترش بيابان زايي و خشك شدن مزارع و

باغات .

2.کاهش آبدهی قنوات و چشمه سارها ، خشک شدن رودخانه ها، درياچه ها و تالابها.

3.افت کيفيت منابع آب زير زمينی و افزايش شوری خاک وتخريب محيط زيست.

4. خشک شدن دشت ها و تشديد فرسايش اراضی و گسترش زمينه های توليد ريز گردها.

5. فرونشست اراضی واز بين رفتن ظرفيت مخازن ذخيره و پالايش طبيعی آب و خسارت

ديدن زمينهاي كشاورزي ، تأسيسات زير بنائی ، راهها و...

6. افزايش هزينه ها وکاهش توليدات کشاورزی که منجربه گسترش فقروبيکاری، بروزمشکلات

و بحران های اقتصادی ، اجتماعی و سياسی و همچنين مهاجرت کشاورزان به شهرها می گردد

7.ازبين رفتن فرصتهای کمی و کيفی تامين آب برای مصارف شرب و صنعت مورد نياز

جمعيت رو به افزايش وايجاد بحران جدی در حفظ نيازهای اوليه تمدن دير پای ملی درمناطق

مختلف کشور.

راهکارهای برنامه ريزی و مديريت منابع آب کشور

الف- تشکيل شورای راهبردی

هدايت علمي سياستگذاري و برنامه يزی کلان منابع آب و همچنين حفاظت و بهره برداری از منابع آب

زيرزميني که سايرامور مهم نظيرتامين امنيت غذايي، حفظ محيط زيست، حفظ اشتغال در بخش

کشاورزي و پايداري توسعه کشور به آن بستگي دارد دارای اهميت ويژه است. چنين هدايتی بايستي

توسط شورای عالی آب و با مشارکت فعال کليه دستگاههای اجرائی ذيربط ، دانشگاهها ، موسسات و

مراکز علمی و پژوهشی مربوط ، کارشناسان ومحققين برجسته در امورآب، کشاورزی و محيط زيست

کشوروهمچنين نمايندگان کاربران آب بويژه در بخش کشاورزی، بطور جدی صورت پذيرد.با توجه به

بحرانی بودن شرايط و فرصت کم باقي مانده برای جفظ منابع آب زيرزمينی ،لازم است اقدامات

زيرتوسط شورای عالی آب (با بازنگری و فعال سازی دبيرخانه آن) بصورت مداوم انجام شود.

1. بررسی چالش ها و تنگناهای موجود درامورمديريت منابع آب کشوروارائه راهکارها و پيشنهاد

لوايح قانونی لازم برای بهره برداری پايدار و مديريت بهينه منابع آب کشور.

2. بررسی و تصويب برنامه ها ی کلان آب کشور(سطحی و زير زمينی ) و نظارت بر اجرای

صحيح انها با رعا يت مسائل آبخيزداری، حفاظت خاک و پوشش گياهی .

3. ارايه اولويتهای پژوهش های ملي وزيربنايي، بررسی توان تحقيقاتی واجرائی ،نظارت

برمديريت يکپارچه منابع آب کشوروارائه راهکارهای لازم جهت رفع خلاء هاي علمي و

اجرائی .

اهم مواردی که بايستي از طريق تحقيقات انجام شود:

1. تعيين وضعيت و حجم واقعي ذخاير آب زيرزميني در حوضه هاي آبريزو تعيين حجم واقعي

آب قابل استحصال درمناطق مختلف کشور.

2. تنظيم و ارائه راهبردهای افزايش ضريب امنيت غذايي درشرايط مختلف غير وابسته به اضافه

برداشت از ذخاير آب زيرزميني.

3. تعيين وضعيت بازدهي پروژه های بزرگ آبياري در کشور و بررسی نتايج اقتصادی و فنی

سرمايه گذاريهای انجام شده.

4. بررسی بازدهی سرمايه گذاريهاي انجام شده در سد سازي و راهکارهاي افزايش بهره وري

ازآنها و بازبينی روشها و برنامه های موجود.

5.برنامه ريزی جدی وسرمايه گذاری حهت استفاده ازآب های شور وغير متعارف براي تامين

منابع آب جديد موردنياز کشوربويژه درجهت تا مين امنيت غذايی و سرسبزی و آبادانی کشور.

ب- فرهنگ سازی و آموزش

1. فرهنگ سازي همه جانبه در سطح جامعه با بهره گيری از مجموعه روشها از جمله تهيه

فيلم ها و گزارش های مستند علمي ، جذاب و آموزنده برگرفته از نتايج مطالعات

وتحقيقات جهت تبيين ضرورت حفاظت کمی و کيفی منابع آب و خاک.

2. حمايت همه جا نبه قوای سه گانه در اعمال قوانين برای ايجاد فضای بازدارندگی و مقابله

با متجاوزين به محيط زيست و منابع طبيعی بويژه حريم منابع آب زير زمينی کشور .

3. پيگيری اجرائ برنامه های بيابان زدايي درراستاي برنامه راهبردی ده ساله با تاکيد بر

رويكرد های نتيجه محور.

4. اهتمام جدی دراجرای برنامه های ترويجی و آموزشی درسطح جامعه بخصوص برای

ذينفعان و کاربران.

ج--اقدامات ساختاری واجرائی

1. اصلاح يا جايگزينی ساختار سازمانی و مقررات و قوانين آب با توجه به ناکارآمدی

روشها ساختارها ی موجود و مقررات سنتی حاکم .

2. تبيين جايگاه مردم و بهره برداران در نظام حفاظتی، مديريتي، و بهره برداري منابع آب.

3. اعمال سياستهای مالی تشويقی و تنبيهی در جهت صرفه جويی در مصرف آب و ارتقاء

بهره وری و توليد محصول بيشتر بازای مصرف آب معين.

4. همگرايي بين فعاليت هاي مختلف موثر بر تعادل بخشی نظير حفظ و توسعه منابع طبيعی،

جلوگيری از تخريب اراضی، تعادل دام و مرتع، اقدامات آبخيزداری و آبخوانداری و

سياست هاي مقابله با بيابانزايي.

5. پايش وارزيابي منظم بهره برداری ومديريت پايدار منابع آب ، تعيين واجرای الگوي

كشت بهينه منطقه ای متناسب با مزيتهای نسبي و شرايط آب و خاک همراه با پايش

تخريب اراضی، بيابانزايي وخشكسالي وشناسايي نمونه هاي موفق تعادل بخشی و اشاعه

الگوهاي موفق.

د- افزايش عرضه و توليد بيشتر منابع آب

1. سرمايه گذاری موزون و متناسب جهت تامين منابع مالي مورد نياز برای متعادل شدن

آبهای زير زمينی ، تقويت بنيه علمی کشور واستفاده از راهكارهاي ابتكاري با نگرش

اقتصادی به منابع آب .

2. توجه به ظرفيت های حوضه ای ، ظرفيتهای توسعه و بهره برداری منابع آب متناسب با

وضعيت اقليمی، شرائط منابع خاک، پوشش گياهی و شرايط اقتصادی و اجتماعی

درمناطق مختلف کشور.

3. اجرای برنامه گسترده و مناسب براي ذخيره سازی آبهای زير زمينی بمنظور جلوگيری

از تبخير فزاينده که منا سبترين راهبرد درمقابله با پيامدهای تغييراقليم و خشکسالی بوده

وبا استفاده ازمخازن وافر زيرزمينی موجود قابل انجام می باشد.

4.اجرای برنامه های ايجاد تعادل بين منابع و مصارف آبهاي زيرزميني ،با ايجاد محدوديت

در برداشت غيرمجازازچاه ها و آبخوانها، برنامه ريزی برای توسعه طرحهای اجرايی

آبخيزداري وآبخوانداری، ايجاد تشكل هاي آب بران و تعيين قيمت ويژه آب درمناطق

بحراني.

5.بهره گيري از روشهای جديد نظيرباروری ابرها وهمچنين استفا ده صحيح ازآبهای

غيرمتعارف نظيرپسابهای شهری و صنعتی با رعايت کامل استانداردهای بهداشتی و

زيست محيطی و همچنين بهره برداری اصولی ازآبهای شورو نيمه شور.

خاطر نشان می سازد که کليه موارد مندرج در راهکارهای فوق بايستی بصورت موزون، هماهنگ و

بههم پيوسته بمرحله اجرا درآيند.

                                                        گردآوری شده از:http://www.tebyan.net/

                                     
آبرفت ها ، یعنی رسوباتی که توسط رودها در دره ها و دشت ها برجای گذارده می شوند، معمولا سفره های آب زیر زمینی خوبی تشکیل می دهند. رسوبات رسی گرچه از تخلخل زیادی برخوردارند، ولی چون قابلیت نفوذ کمی دارند، با وجود حجم آب زیادی که ممکن است در خود ذخیره کرده باشند، سفره آب زیر زمینی تشکیل نمی دهند و به عنوان مواد غیر قابل نفوذ در نظر گرفته می شوند. در سنگ های متراکم نیز آب معمولا در نمونه هایی ایجاد می شود که از تخلخل ثانوی قابل توجه برخوردار باشند. در این میان بهترین سفره آب ها معمولا در سنگ های آهکی درز و شکاف دار ایجاد می شود. 

تقسیم بندی سفره های آب زیر زمینی

سفره های آزاد
در سفره های آزاد سطح ایستایی ، همان سطح فوقانی منطقه اشباع است. مقدار فشار در سطح ایستایی سفره های آزاد برابر فشار اتمسفر است. سطح ایستایی بسته به مقدار تغذیه یا تخلیه آن ، آزادانه نوسان می کند، زیر ا لایه غیر قابل نفوذی در بالای آن قرار ندارد. حالت خاصی از سفره های آزاد «سفره های معلق» هستند. این سفرهها معمولا در داخل منطقه تهویه یا منطقه اشباع نشده خاک و در روی لایه های نفوذ ناپذیری که گسترش محدودی دارند، مثلا عدسی های رسی ، تشکیل میشوند. از این سفره ها مقدار کمی آب و آن هم بطور موقت می توان بدست آورد.

سفره های تحت فشار
سفره های تحت فشار یا محصور یا آرتزین در محلی تشکیل میشود که آب زیر زمینی بوسیله لایه های نسبتا نفوذناپذیر از بالا محدود شود و در نتیجه تحت فشاری بیش از اتمسفر است. علت آنکه در سفره های تحت فشار آب از محل خود بالاتر می آید آن است که محل تغذیه سفره ، یعنی منطقه هایی که از طریق آن آب سفره تامین می شود، در ارتفاعی بالاتر از سطح فوقانی منطقه اشباع در محل حفر چاه قرار دارد. در سفره های تحت فشار به جای سطح ایستایی سطح پیرومتریک را در نظر می گیرند و آن عبارت از سطحی فرضی است که در هر منطقه با ارتفاع فشار هیدروستاتیک آب در سفره تحت فشار مطابقت دارد. به زبان ساده تر منظور سطحی است که اگر چاهی در هر نقطه از سفره تحت فشار حفر کنیم ارتفاع صعود یا فوران آب چاه را در آن نقطه نشان می دهد.

گردآوری شده از :http://mayeyehayat.blogfa.com/

خواص فیزیكی آب های زیرزمینی شامل زلالیت، رنگ، بو،‌ طعم و درجه حرارت است كه در ذیل به طور خلاصه به هر یك می پردازیم :                                                                

رنگ : آب آشامیدنی معمولاً بی رنگ است ولی در محیط های وسیع به رنگ آبیدیده می شود. رنگ آب های زیرزمینی به علت وجود مواد خارجی تغییر می كند. املاح آهن و یا هیدروژن سولفوره آب را به ترتیب به رنگ های قرمز و آبی درمی آورند. آب هایی كه دارای تركیبات منگنز هستند سیاه رنگ است در صورتی كه آب باتلاق ها به علت زیاد بودن اسید هومیك زرد رنگ است .

بو : به طور كلی آب های زیرزمینی بدون بو هستند . وجود بوی مخصوص در آب نماینده این است كه آب مزبور به وسیله چاه های مختلف تغذیه می شود و یا اینكه در آن بعضی از مواد شیمیایی داخل گردیده است .مثلاً بوی گندیده بعضی از آنها مربوط به اسید هومیك است.

طعم یا مزه: طعم آب بسته به تركیب مواد مختلفی است كه در آن محلول هستند. اگر مقدار كلرورها ( نمك طعام و غیره ) آن حدود 300 میلی گرم در لیتر باشد مزه شور دارد. چنانكه مقدار سولفات های محلول در آن از 400 تا 450 میلی گرم در لیتر برسد مزه كاملاً تلخ می دهد . اگر ازمناطقی كه ژیزمان های سولفوره دارند عبور كند مزه اسید به خود می گیرد . بنابراین مقدار مواد محلول و نوع بستری كه آب در آن جریان می یابد و یا ذخیره می شود در طعم آن مؤثر است.

حرارت:  درجه حرارت آب های زیرزمینی با عمق سفره ، وجود كانون آتشفشانی و موقعیت جغرافیایی محل فرق می كند . لذا از روی درجه حرارت می توان آنها را به چند دسته به شرح زیر تقسیم كرد :

- آب خیلی سرد ( حداكثر تا 5 درجه سانتی گراد(

- آب سرد ( 10 درجه سانتی گراد (

- آب نسبتاً ملایم ( 18 درجه سانتی گراد(

- آب ملایم ( 25 درجه سانتی گراد (

- آب ولرم ( 37 درجه سانتی گراد)

- آب گرم ( بالاتر از 40 درجه سانتی گراد)

درجه حرارت آب در اثر نمك یا گازهای محلول در آن تغییر می نماید .

ساختمان شیمیایی آب های زیرزمینی

 بطوریكه می دانیم آب از یون های هیدروژن H+ و هیدروكسیل OH- تركیب یافته و مقدار یون های مزبور در آب معمولی در درجه حرارت معین ثابت است. چنانكه مقدار هر یك از این یون ها تغییر یابد آب حالت اسیدی ( یون هیدروژن بیشتر ) و یا حالت قلیایی ( هیدروكسیل بیشتر ) به خود می گیرد.از نظر PH آب را می توان به سه دسته تقسیم كرد:

- آب های خنثی كه PH آنها در حدود 7 است

- آب های اسیدی كه PH آنها كمتر از 7 است .

- آب های قلیایی كه PH آنها بیشتر از 7 است .

به طور كلی ساختمان شیمیایی آب های زیرزمینی بر حسب مصارف مختلف فرق میكند. ساختمان شیمیایی آب آشامیدنی غیر از ساختمان شیمیایی آب است كه در صنعت از آن استفاده می شود.بنابراین در استخراج و بهره برداری از آب های زیرزمینی می بایست شرایط زمین شناسی و هیدرولوژیكی محل مورد نظر كاملا بررسی و مطالعه گردد.اگر از آب های زیرزمینی برای تامین مصارف شهری مخصوصا آشامیدن بهره برداری نماید باید دقت شود كه آب مزبور به وسیله مواد آلی و یا سایر مواد زیان آور آلوده نگردد . اصطلاح سنگینی آب هم در مقوله ساختمان شیمیایی آب مطرح می شود.آب موقعی سنگین است كه دارای كلسیم ( Ca ) و منیزیم ( Mg ) باشد.معمولا هر 5 میلی گرم كربنات كلسیممحلول در یك لیتر آب را یك درجه سختی می نماید.سنگینی تمام آب های طبیعی ممكن است منوط به وجود بیكربنات ها، سولفات ها ،‌كلرورها یا نیترات های كلسیم و منیزیم و آهن و یا عناصر معدنی دیگر باشد. ایجاد فلس های نامحلول روی دیواره مخازن و قشر سفید ابری در لیوان مربوط به سنگینی آب است .

راههاي مقابله با بحران كم آبي

اگر چه كل ميزان آب جهان ثابت است اما توزيع نامناسب آب در سطح جهان و ازهمه مهمتر فقدان آب سالم در بسياري از نقاط جهان نگراني هاي زيادي را پيش روي بشرقرار داده است . 
حدود 70 درصد از سطح زمين را آب فرا گرفته است ولي متاسفانه بحران آب در بسياري از كشورهاي جهان از جمله كشورهاي كمربند خشك زمين مثل ايران ، به عنوان يكي از دغدغه هاي اصل فراروي آينده ايي جوامع خواهد بود . نمايه هاي اين بحران امروزه به ويژه در شرايط خشكسالي به خوبي نمايان مي باشد . 
بطور كلي در نقاط مختلف كشور كاهش منابع آبي مناسب و نياز روز افزون بخش هاي مختلف به آب را مي توان از اثرات اين بحران دانست . 
اهميت خشكسالي : 
خشكي و خشكسالي با وجود شباهت هاي زيادي مترادف نيست . خشكي از ويژگي هاي بارز اقليمي نواحي خشك و نيمه خشك دلالت برشرايطي دارد كه ميانگين بارش يا آب قابل دسترس ،كم باشد درحالي كه خشكسالي در هر منطقه اي و با هرنوع آب وهوايي مي تواند روي دهد . 
خشكسالي ويژگي بازگشت و طبيعي اقليم است و به تقريب در تمامي رژيم هاي اقليمي رخ مي دهد اين پديده ،علاوه بر مناطق با بارندگي كم ، در مناطق مرطوب نيز اتفاق مي افتد بنابراين خشكسالي بر خلاف خشكي كه يك خصومت دايمي است و به مناطق با بارش كم محدود مي شود يك ناهنجاري موقت است . 
خشكسالي به دوره يي از زمان اطلاق مي شود كه عرضه ي رطوبت در آن زمان در سطح مشخص كم تر از حد انتظار شرايط معمول آب وهوايي باشد و به طور كلي خشكسالي را از نظر جوي ، هيدولوژي و كشاورزي مورد بحث قرار مي دهند وبعضي نيز اصطلاح خشكي از نظر جامعه شناسي را معرفي كرده اند كه در آن آب در مقابل استحصال كم تر ازحد مورد انتظار براي فعاليت هاي اقتصادي و اجتماعي مي باشد . بطور كلي خشكسالي از دو جزء تشكيل شده است : 
جزء آب وهوايي كه منجر به كاهش بارش و آب قابل استحصال مي شود و جزء تقاضا براي مصرف آب به طور معمول دربرخورد با پديده ي خشكسالي ، عمده فعاليت در جزء دوم ، يعني كاهش تقاضا براي مصرف متمركز مي شود .ك با اين حال اگر چه برنامه ريزي ها براي مواجه شدن با پديده ي خشكسالي مي تواند تا حد زيادي موثر باشد اما قبل از هر گونه برنامه ريزي بايد مشكل هاي اساسي كه مانع اجراي فعاليت مورد نظر مي شود را شناسايي كرد . 
بدون شك ، خشكسالي به عنوان يك پديده ي آب وهوايي ممكن است هراز چند گاهي رخ دهد . اما آيا در طول دوره هاي خشكسالي گذشته به دنبال برنامه ريزي مدوني بوده ايم 
سال گذشته به جهت ريزش ناكافي باران در ده ها شهر ايران ، همدان نيز دچار مشكلات زيادي گرديد كه هموطنان ما با جيره بندي آب روبه رو شدند و سد اكباتان ديگر جوابگوي آب مورد نيار مردم نبود . زيرا در شهر پر جمعيتي مثل همدان داشتن تنها يك سد مسلماً نمي تواند پاسخگوي نياز آب مردم باشد و به دليل كمبود بارندگي ،ميزان توليد نيروگاه هاي برق آبي كه حدود 10 درصد از برق توليدي كشور را تامين مي كنند به نصف كاهش يافته است . 
در پي كاهش بارندگي و بروز خشكسالي و خشك شدن قنات ها در مناطق خشك و افت شديد آبدهي چاه ها نماز باران در برخي شهرها ، اقامه شد . ايران در فاصله سالهاي 1377 تا1381 يك دوره خشكسالي را پشت سر گذاشته كه خسارات زيادي رابه خصوص در بخش كشاورزي به جا گذاشت وآب آشاميدني برخي شهرها ازجمله همدان سهميه بندي شد .دوره خشكسالي درايران معمولاً پنج تا هفت ساله است .براساس روند چهل ساله اخير سال گذشته نبايد خشكسالي پديد مي آمد درحالي كه در نيمي از چهل اخير شاهد خشكسالي بوده است . 
بحران آب درجهان : 
ايران تنها كشوري نسيت كه در سال هاي اخير با مساله ي بحران آب درگير است بلكه جهان در حال تجربه بحران آب است . بيش از يك ميليارد از مردم جهان به آب سالم آشاميدني و نيمي از مردم جهان به بهداشت مناسب دسترسي ندارند . بدون تغييرات اساسي ، بسياري از مناطق جهان آب كافي براي توليد غذا ورشد جمعيت علي رغم اعمال سياست هاي كنترل جمعيت ندارند . نابودي گونه هاي گياهي و جانوري حقايق ديگري هستند كه در بسياري از نقاط جهان اتفاق افتاده و مي توانند باعث تغيير روش زندگي نسل هاي آينده بشوند . بحران آب جهان ، يك بحران مديريتي است . در قلب آن اين سوال مطرح است : چگونه آب را مي توان با بهره وري بالاتر مورد استفاده قرار داد؟ كه جواب اين سوال را مي توان به صورت زير خلاصه كرد : 
- افزايش توليدات با مصرف آب كمتر 
- رقابت كمتر برسر آب 
-نياز كمتر به توسعه و ساخت سازه هاي زير بنايي 
- افزايش ايمني و امنيت توليدات غذايي 
- داشتن آب بيشتر براي كشاورزي ، صنعت و مصارف خانگي و محيط زيست بهتر 
در حال حاضر بحران آب نيازي به زنگ خطر ندارد . زنگ هاي خطر به صدا در آمده و مي توان اين بحران را مهار كرد 
استفاده از توسعه منابع آب را قابل تحمل ساخت . براي موفقيت در مهار اين بحران نياز به يك بررسي و تحقيق كامل براي مديريت سيستم هاي با پيچيدگي بالا داريم . اگر ما رفتارمان و همچنين روش مديريت استفاده ازآب را تغيير دهيم ،قادر به رسيدن به يك آينده مطلوب براي زمين و مردم آن خواهيم بود . 
بحران آب درايران : 
بدون شك نامگذاري قرن حاضر با عنوان «درآب» از سوي كارشناسان اقتصادي و بسياري به نعني توجه كردن به اين مايع حياتي پبيش از پيش است . آب از گذشته هاي بسيار دور همچنان داراي اهميت بسزايي بوده است . 
يكي از مهم ترين مواردي كه بسيار ي از سياست ها به آن توجه دارند بحث آب و به موازات آن «بحران آب » و تبعاتي است كه مي تواند دراثر نبودش براي مردم جامعه و حتي يك حوزه زيست محيطي دشواري هاي زيادي ايجاد كند . 
بايد دقت داشت كه نياز به آب مقوله اي نيت كه داراي محدوديت زماني و مكاني باشد و بتوان با مايعي ديگر درصددجايگزين كردن ، كمبود و خلاء آن برآمد . ضمن آنكه براساس آمر موجود جمعيت جهان ، جمعيت كشور و كلان شهرهاي ما همچنان درحال روند صعودي و افزايش است . از طرفي منابع آب در كشورهايي چون ايران ، محدود وبارندگي ها تقريباً يك سوم تا يك چهارم متوسط بارندگي ديگر نقاط جهان است . از سوي ديگر متاسفانه آلوده شدن آب ها ،چه سطحي و چه زير زميني درحال افزايش است . 
در دهه هاي اخير و به ويژه در سال پاياني قرن بيستم آب به عنوان موضوعي مهم كانون مباحثات و مذاكرات بين المللي قرار گرفته است .در سال هاي پيش مشكلات ، مسايل و كمبودهاي آب در مقياس محلي مطرح بود ، اما در شرايط فعلي و ازآن مهمتر در آينده اين مشكلات در مقياس هاي ملي ، منطقه اي و حتي جهان بروز خواهد كرد . 
در گذشته آب بود ، اما براي رسيدن به آن محدوديت تكنولوژي وجود داشت . اكنون ، اصولاٌ آب اضافي براي توسعه وجود ندارد ومقدار آب تجديد شونده كه هم اكنون كره زمين دريافت مي ند معادل همان آبي است كه هزارن سال پيش دريافت كرده و ثابت است. 
بايد توجه داشت مقدار سرانه مصرف آب به شدت درحال افزايش است . دليل اين امر به افزايش سطح رفاه و به تبع آن تنوع نيازهاي آبي مربوط مي شود . 
شيوه هاي مقابه با بحران كم آبي : 
براي مباره با كم آبي و مشكلات ناشي ازآن از روش هاي زير پيشنهاد مي شود :                                                                                                                                             
الف- اولويت هاي مصرف 
همزمان با كمبود بارندگي ، شرايط اقليمي و آب وهوايي كشور دچار تغيير و جابجايي شده است . مثلاً گرماي بعضي شهرهاي سردسير در اولين روزهاي سال جديد به 28 تا30 درجه رسيد . گرمايي كه معمولاً شهرها در تابستان شاهد آن بودند مثلا همدان هميشه شاهد برف هاي حجيم در كوه هاي خود بوده است درحالي كه در دوسال اخير در كوه هاي شهر همدان برف چنداني نيامده است . 
ب) جيره بندي : 
در پي كاهش بارندگي ، مسئولان وزارت نيرو از احتمال جيره بندي آب در برخي از استان هاي كشور در تابستان خبر دادند . به گزارش خبرگزاري اقتصاد ايران استان هايي چون : اراك ،يزد ، كرمان ،همدان و سيستان و بلوچستان درسال گذشته دچار كمبود آب وجيره بندي شدند .براي افزايش بارش باران و رفع بحران در سال گذشته بسياري از استان ها نماز استسقا (باران) يه جا آورند . 
اصلاح ساختارمصرف: 
براساس آمارهاي موجود در وزارت نيرو و ميانگين سي ساله ، بارندگي سالانه ايران 250 ميلي متر بوده است كه همين آمار نشان دهنده اين است كه بارش سالانه كشورمان نسبت به جهان خصوصاٌ كشورهاي اروپايي كه بيشتر از700تا800 ميلي متر درسال است بسار كمتر ازحد متوسط بارندگي است . در عين حال باروند صنعتي شدن كشورها ، به طور طبيعي پساب هاي صنعتي (شيميايي ) هم افزايش چمشگيري مي يابد فاضلاب ها به چاه هاي و سفره هاي زير زميني نشت مي كنند كه پيامد آن افزايش اپيدمي بيماري ها است . 
موارد زير نيز درحل بحران آب كارگشا مي باشد :                 
1- تدوين آيين نامه اجرايي چگونگي آب 
2- حفاظت و بازيافت در برنامه هاي بخش هاي مصرف 
3- آگاه سازي عمومي و مشاركت مردم دربرنامه ريزي و مديريت آب 
4- توجه به عرضه و تقاضا در كل چرخه آب 
5- توجه دقيق به مديريت جامع آب 
6- برآورد ارزش اقتصادي آب درهريك از حوزه هاي آبري 
7- توجه به برنامه هاي اجرايي مديريت خشكسالي 
8- استفاده از روش هاي نوين آبياري و كم آبياري (آبياري قطره اي) 
9- ارتقاء سطح فرهنگ مردم و جامعه دراستفاده ازآب 
10- به كارگيري تجربه هاي كشورهاي موفق در زمينه ي كشاورزي 
11-ساخت سدهاي جديد و اصلاح و احداث شبكه 
12- بررسي شكستگي هاي شبكه ها براي جلوگيري از اتلاف آب 
13- طرح هايي نظير حفر چاه ،انتقال آب از مناطق ديگر و آبرساني به وسيله تانكر 
14- كنترل ذخيره پشت سدها 
15- پمپاژ ها و حفر چاه هاي موقت ، استفاده از تانكرهاي آبرساني 
16- تغيير الگوي كشت توسط كشاورزان 
17- مبارزه با علف هاي هرز ، آبيباري درساعات خشك در روز (عصرها) ، استفاده از كودهاي مقاوم درخاك هاي خشك ، تنك كردن ميوه ها، بالا بردن مقاومت درختان ، شخم سطحي و ايزوله كردن چوب ها و حرس سبز ، 
18- به كارگيري انديشه علمي راهي جهت پيشگيري ازكم آبي 
پس مسئولين و دست اندركاران بحران آب نبايد نگرشي مقطعي و آني داشته باشند بلكه باير بر مبناي مقابله اضطراري و تدوين يك برنامه بلند مدت منظم و مداوم جهت آمادگي و پيشگيري از گسترش اين بحران جلوگيري كند و در اين راه نه تنها مسئولين بلكه همه دستگاههاي اجرايي و مردم از مجريان اجراي راهبردهاي مديرت كم آبي و كاهش اثرات خشكسالي مي باشند . 
در مواجهه با بحران آب بايد تهديدها به فرصت تبديل كنيم و اين مساله را امري انقلبي و ارزشي بدانيم كه نه تنها يك ارگان بلكه تمام مردم ايران موظف به حل اين مشكل هستند يرا در اين موفقيت با يك معادله ي دو مجهولي مواجهيم 
يك مجهول آن كمبود آب است كه در مقابل آن بايد راه حل علمي انديشيد و دوم اين است كه از اين تهديد بالقوه چگونه يك فرصت بسازيم .هنر ما عبور آرام و منطقي از چالش كم آبي است يعني باتدبير ، سخت كوشي و مديريت درست با كم ترين خسارت بايد ازآن عبور كرد و مشكل ها را شناخت پس مردم را آگاه نمود و فرهنگ صرفه جوي را جا انداخت . 
روابط عمومي ها نيز درحل بحران آب نقش به سزايي دارند زيرا درست صحبت كردن با مردن هنري براي روايط عموميب ها محسوب مي شود . آنان بايد با تعامل و همكاري خود با صدا و سيما و رسانه هاي جمعي به صورت منسجم و مطابق با رويكرد هاي وزارت نيرو درجهت اطلاع رساني به موقع و صحيح اقدامات لازم رابه عمل آورند . اين ارتباط فني ، زيبا ، با نشاط و استادانه باشد تمام توان خود را درحل اين امر مهم به كار گيرند . 
همه ي مردم به ايت مساله آگاه شوند كه بايد صرفه جوي در مصرف آب را از خودمان شروع كنيم و مشكل جامعه را مشكل خود و خانواده ي خود بدانيم و فرزندان خود را نيز از همان دوران كودكي با استفاده صحيح از طلاي آب آشنا سازيم .چرا كه آب تنها نعمتي است كه جايگزين ندارد ونبود آن حيات را از انسان ها و تمام موجودات جهان سلب 
مي كند. 
پيشنهادات: 
1-حمايت از تحقيقات انجام شده در زمينه خشكسالي 
2- احداث سدهاي زير زميني 
3- جدا كردن آب شرب از ساير مصارف شهري بي(كاري كه در تمام كشورهاي پيشرفته انجام شده است )
4- جلوگيري از تخريب و گسترش پوش گياهي 
5- ارتقاء سطح فرهنگ صرفه جويي در مصرف آب خصوصاً دربين زنان خانه دار 
6- آشنا كردن مردم با وسايل مربوط به خشكسالي و تشويق آنان به صرفه جوي ( به كمك رسانه ها ) 
7- نظارت مستمر بر منابع و مصارف 
8- كنترل رشد جمعيت 
9- استفاده از شبكه هاي مصرف آبياري يا بهينه كردن روش سنتي آبياري 
10- بهساري شبكه هاي آب شهري 
نتيجه گيري : 
ايران به عنوان يكي از كشورهاي واقع در كمربند خشك كره زمين با مشكل كم آبي مواجه مي باشد رشد فزاينده جمعيت و نياز به محصولات كشاورزي و دامي و محدوديت منابع آب و خاك به عنوان بستر اصلي توليدات كشاورزي مساله كم آبي رابه گونه يي بسيار جدي فرا روي كشور قرارداده است . در واقع خشكسالي نيز به عنوان يك پديده ط طبيعي همچون ساير پديده هاي طبيعي به مدد دانش ، آگاهي ،برنامه ريزي و مديريت صحيح قابل پيش لبني و كنترل مي باشد و خسارت هاي ناشي ازآن را مي توان به حداقل رساند. 
بحران آب و محدوديت منابع آب درحال حاضر براي بساري از كشورها و درآينده يي نزديك براي كليه كشورهاي جهان به صورت يك معضل جدي مي بايست مورد توجه قرار گيرد چرا كه اين محدوديت رشد و تعالي كشورها را مي تواند تحت الشعاع قرار دهد .ازاين رو مي بايست به دنبال مديريت آب براي دوره هاي خشكسالي 
بود ، نه مديريت آب در دوره هاي خشكسالي ؟ 
متاسفانه تاكنون در خشكسالي هاي گذشته به صورت مقطعي عمل كرده ايم .پرداخت خسارت به كشاورزان ،استفاده از راهكارهاي كوتاه مدت آبرساني و تلاش هاي ديگري ازاين دست به هيچ وه كافي نبوده و جاي برخورد جامع و همه جانبه همچنان خالي است . 
شدت و حجم خسارت ها و روند فزاينده ي آنها به گونه يي است كه ايجاب مي كند تدابير موثرتر و اساسي تري به خصوص جهت پيشگيري اين وقايع به عمل آورد . آمار و ارقامي كه هر ساله از طرف وزارت كشور اعلام مي شود خسارت هاي وارده به مزارع در باغ ها و تاسيسات شهري و روستايي ،خسارت هاي ناشي ازعدم پوش گياهي ، جنگلي و مراتع ،مسايل و مشكل هاي مربوط به فرسايش خاك و هدر رفتن اين سرمايه ي ، انهدام رويش گاه هاي طبيعي و منابع زيست محيطي كه اميد زيادي به احياي دوباره آن ها مي باشيم ،سهم بالاتري از آمار رابه خود اختصاص مي دهد ولي هميشه درحاشيه قرار گرفته اند.پس باييد قدر اين نعمت بزرگ الهي را بدانيم و درحفظ آن بكوشيم 

                                                        

فاطمه ظفرنژاد پژوهشگر حوزه ی آب، مترجم کتاب رودهای خاموش، نویسنده ی مقاله های پرشمار در مورد اثرات سد سازی بر کشاورزی و محیط زیست، و یکی از فعال ترین افراد در زمینه ی مخالفت با جریان سد سازی بی رویه ای است که بر کشور ما حاکم شده است.  

در روزنامه ی همشهری امروز، مقاله ای از ایشان به مناسبت ٢٩اردیبهشت چاپ شده است. در همین شماره از روزنامه، یادداشتی هم از من (با کمی "اصلاح") چاپ شده که در زیر می توانید متن کامل آن را بخوانید.

سدهایی در سایه و سکوت

درباره ی اثر مخرب سدهای بزرگ بر اقتصاد (به ویژه: کشاورزی و دام پروری) و بر محیط زیست، مطالب زیادی نوشته شده است.  حتی در ایران که طراح و تصمیم گیرنده و مجری سد سازی، یک گروه کوچک سازمان یافته و پر قدرت است که این ساخت و ساز را ماهرانه معادل توسعه و پیشرفت جا زده، در چند سال اخیر به یمن کار پی گیرانه ی استادان و کارشناسان و فعالان عرصه ی منابع طبیعی و محیط زیست، "قداست" کاذب سدها به شدت زیر سوال رفته است. اما، فقط سدهای عظیمی چون کارون های یک و دو و سه یا کرخه نیستند که موجب زیر آب رفتن ده ها هزار هکتار مرتع و جنگل یا محروم شدن ده ها روستا و شهر از آبی که بی هیچ هزینه ای به آن ها می رسید، و یا سبب خشک شدن قنات ها و تالاب ها می شوند. بسیار سدهای کوچک و متوسط هم هستند که خبر زیادی از آن ها پخش نمی شود یا در نمایش های رادیو تلویزیونی سد سازان در صدا و سیما، موردهای جذابی برای جلوه فروشی نبوده و چندان مورد استفاده قرار نگرفته اند...، اما در مجموع به همان اندازه ی سدهای بزرگ و شاید بیش از آن ها، تخریب در پی داشته اند.

در این یادداشت کوتاه، فقط برای نمونه به سدهای کوچکی که بر شاخه های فرعی یکی از رودخانه های کم آب کشور یعنی رود اترک زده شده، اشاره می کنیم. بر روی این رود و شاخه هایش که مانند دیگر رودخانه ها، یک شبکه ی آب رسانی طبیعی و بسیار کارآمد بوده و به چندین شهر و ده ها روستا و جامعه ی دام دار خدمات می داده و در انتهای راه خود، زندگانی بخش تالاب های پر برکت آلما گل و آجی گل و آلا گل بوده است، تعداد یازده سد، چند بند انحرافی و ده ها آب بند زده شده و چند سد دیگر هم در این حوزه در دست مطالعه است. نتیجه ی این مجموعه عملیات، به زیر آب رفتن ده ها هزار هکتار مرتع یا تخریب جبران ناشدنی هزاران هکتار دیگر بر اثر عملیات ساختمانی، خشک شدن چند رشته قنات، آسیب دیدگی شدید بوم سازگان رودخانه و غلیظ و آلوده شدن آب بخش های پایینی آن، کم شدن شدید جمعیت ماهیان و پرندگان و دیگر جانوران وابسته به رود بوده و در کل مطابق یک تحقیق، حدود ده درصد از خاک استان تحت تاثیرات منفی قرار گرفته است.

یکی از این سدهای کوچک که در سایه و سکوت خبری شیفتگان «مهار رودها» قرار دارد، سد شورک است که عملیات اجرایی آن در سال 78 در مسیل (و نه رود) شورک در 18 کیلومتری جنوب غربی شهر شیروان آغاز شد و در سال 83 پایان یافت. در روز افتتاح این سد، دست اندر کاران ساخت آن چند تانکر آب آوردند و در پشت سد خالی کردند تا وانمود کنند که آب گیری شروع شده است! اما داستان پر طنز و تاسف شورک به همین جا ختم نشد؛ در سال 85 یک بند روی رود فصلی زوارم که در حوضه ای دیگر قرار دارد زده شد و از آن جا یک خط انتقال آب به طول 8 کیلومتر به سوی شورک کشیده شد تا این سد آب گیری شود! قرار شد که فقط در سه ماه از سال، «آب مازاد» زوارم به شورک برده شود، اما زوارم که خود به اندازه ی نیاز بهره برداران امروزین امتدادش آورد ندارد، نتوانست شورک را پر کند. در عوض، سیل های یکی دو سال بعد، در پشت سد آب انداخت که در نتیجه ی آن در تاج سد شکاف هایی با عمق  تا دو متر پدید آمد. در تابستان 89 علی اصغر محمود زاده فرماندار شیروان گفت که این سد، به علت «مطالعات و مکان سنجی نادرست و نبود آب قابلیت آبگیری نیافته است» (ایرنا 12/4/89). اگرچه حرف هایی هم از پیگرد قانونی عوامل مطالعه و ساخت این زده سد شده، اما در عمل هیچ اتفاقی نیفتاد و اینک سازه ای که با شش میلیارد (و به قولی چهارده میلیارد تومان) پول یک دهه پیش ساخته شده و 9350 هکتار مرتع منطقه را نابود کرده، کاملا بی فایده افتاده است.

نتیجه گیری: در مقابل چند ده سد بزرگ، چند صد سد متوسط و کوچک (و جدیدا: هزاران سازه ی گابیونی که تحت عنوان "آبخیزداری" ساخته شده اند) در کوهستان های کشور، در مسیر رودها و سر شاخه های آن ها داریم. آسیبی که این سازه های کوچک تر ایجاد کرده اند، به هیچ وجه کم تر از آسیب سدهای غول آسا نیست.

کویر مرگ در کرمان

غول های عظیم شنی در دل كویر لوت، رویایی فراموش نشدنی است که می توانید در كنار گرمترین نقطه زمین و گودترین چاله مركزی ایران آن را تجربه کنید؛ سرزمینی مملو از عجایب كه مستشرقین از آن به عنوان سرزمین پریان یاد می‌كنند و بدون شك مرز بین حیات و مرگ محسوب می‌شود.

شاید كمتر كسی در ذهن خود تصور كند كه كویر خشك و گسترده لوت در استان كرمان مجموعه ای از شگفتی هایی است كه هر گردشگری را آرزوی دیدن آن را دارد. کویر دیدنی شهداد با كلوت ها و سازه‌های عظیم شنی كه تاكنون دلیل علمی مشخصی برای پدید آمدنشان از سوی دانشمندان و محققان ارائه نشده است، یکی از جذاب ترین نقاط کویری دنیاست که گردشگران خارجی خوب قدر آن را می دانند!

كلوت سازه‌ای عظیم به ارتفاعات ده ها متر است كه به طول 45 كیلومتر در حاشیه كویر لوت سر از شنهای روان برآورده اند و مثل قلعه‌ای از كویر محافظت می‌كنند. کلوت ها که به نگهبانان کویر معروفند، اولین بار وقتی توسط گردشگران خارجی کشف شدند، لقب شهر جن و پری را به کویر لوت دادند و همین بهترین شاهد ترس و وحشتی است که در نگاه اول از این سازه های عجیب و غریب پیدا خواهید کرد.

برخی می‌گویند این سازه‌ها در طول سالها و با فرسایش زمین به دلیل باد و باران بوجود آمده اند و سازنده اصلی این سازه‌ها رودخانه شور در حاشیه این كلوتها است. رودخانه شور كه علیرغم خشكسالی های سیزده ساله استان كرمان همچنان در بستر كویر خشك كرمان می‌خرامد و هر روز بستری جدید و شكلی جدید در پهنه شنها به خود می‌گیرد رطوبت لازم را برای جمع شدن شنها مهیا كرده و به تدریج به دلیل جمع شدن شن ها و بارش های باران این سازه‌ها به شكل عجیب كنونی خود در آمده‌اند.

كلوتهای كرمان مرز حیات و نیستی در كویر هستند به گونه‌ای كه بدلیل شدت دمای هوا در حاشیه این كلوت ها به سمت كویر لوت آثار حیات كاملا محو می‌شود و حتی باكتری ها توان ادامه فعالیت در این مناطق را ندارند.

جسد گوساله‌ای که چندی پیش در حاشیه كویر لوت کشف شد نشان داد که حتی پس از گذشت سالها هیچ گونه پوسیدگی در بدن این حیوان دیده نشده است.

تپه‌ جهنمی

هر چند که بهترین فصل گردشگری در كویر، پائیز و اوایل بهار است اما شنیدن نام گرمترین نقطه زمین هر گردشگری را به احتیاط وا می دارد. تپه‌ای از سنگهای آذرین بجا مانده از فعالیت آتش فشانی در دل كویر كرمان که بدون شك گرمترین نقطه زمین است.

در این منطقه جهنمی دمایی معادل 63 درجه سانتیگراد را در فصل تابستان رسما ثبت شده است و این درحالی است كه پیش از این گرمترین نقطه جهان در بیابان های لیبی با حرارات 57 درجه سانتیگراد ثبت شده بود به گفته مردمان محلی شهداد این دما در گندم بریان در اوج گرمای تابستان و در تیر ماه تا 70 درصد نیز افزایش می‌یابد بگونه‌ای كه با قرار دادن یك ظرف بر روی زمین به راحتی می‌تواند شاید گرم شدن آب درون ظرف در زمانی كوتاه بود.

این منطقه وسعتی در ابعاد 10 در 45 كیلومتر و ارتفاع 400 متر دارد و این درحالی است كه تنها به فاصله 45 دقیقه در جهت غرب به یكی از سردترین مناطق استان كرمان یعنی منطقه سیرچ می‌رسیم كه رودخانه پر آب و سر سبزی آن مردم كرمان را به خود جذب می‌كند!

عمیقترین چاله فلات ایران

شگفتی غیر منتظره دیگر این منطقه وجود عمیق ترین چاله كویر مركزی كرمان در منطقه است و هر بیننده‌ای در صحنه‌ای كه در گودترین گودال كویر می‌بیند متحیر خواهد شد زیرا در گودرین منطقه كویر به راحتی می‌تواند یكی از مرتفع ترین قلل فلات ایران را كه به كوه های لاله زار شهرت دارند و مرتفع ترین منطقه كرمان را ببیند.

رودخانه شور نقطه بین زندگی و مرگ

یكی دیگر از شگفتهای كویر كرمان وجود رودخانه ای دائمی در كنار گرمترین نقطه زمین است كه بدلیل شور بودن بیش از اندازه یكی از شاخصهای مهم قطع حیات در این نقطه به حساب می آید!

رودخانه شور از سرشاخه‌های بیرجند آغاز می‌شود و درنهایت در كویر كرمان به شور زار تبدیل می‌شود. این رودخانه در انتهای حركتش به حدی غلیظ می‌شود كه آب رودخانه به دلیل غلظت و رنگ سفیدش بیشتر به ماست شباهت دارد.

اما شاید عجیب تر از همه اینها تغییر شكل همیشگی عجایب كویر كرمان باشد که بدلیل فرسایش شدید باد و باران اتفاق می افتد. با این حساب، کویر لوت همیشه جذابیت تازه ای برای نمایش دادن به شما دارد که می توانید با دیدن آن غافلگیر شوید.

گردشگری كویر كرمان هر چند سفری یك روزه محسوب می‌شود اما در سالهای اخیر با احداث كمپ های كپری در حاشیه جاده شهداد – نهبندان و استقرار امكانات مناسب فرصت خوبی برای یک کویرگردی چند روزه به شما می دهد.

گردآوری شده از :http://www.tebyan.net/

مقدمه

بنابر مطالعات تاریخی هسته‌های اصلی شکل‌گیری نخستین تمدن‌های بشری در کنار منابع آبی بوده‌اند و از این دست تمدن‌ها کم نیستند و می‌توان به تمدن‌های بین‌النهرین و ماوراالنهر و تمدن‌های حاشیه‌ی رودخانه‌های نیل و سند و گنگ اشاره کرد.

در همین ابتدای بحث این نکته پرواضح است که آب و دست‌رسی به آن از جمله‌ی ابتدایی‌ترین نیاز‌های بشر برای ادامه‌ی حیات خویش است لذا ذهن خلاق بشر در طول تاریخ به شیوه‌های گوناگون به کشف راه‌حل‌های بدیع و خلاقانه‌ای برای رفع این نیاز دست یافته است. به هر کدام از این دست‌آوردها که بنگریم شاهد نبوغ، آگاهی، پشتکار، درایت و عشق به سرزمین هستیم. حفر کانال‌های عظیم، انتقال آب به وسیله‌ی جوی‌های درارتفاع در امپراطوری روم، آب‌رسانی توسط لوله‌های سفالین در دوره‌های پیش از تاریخ و هم‌چنین ابداع فن‌آوری قنات را می‌توان از نمونه‌های برجسته‌ی دست‌یابی به علوم مهندسی در دوران تاریخی ذکر کرد. بشر در آن زمان با احاطه و شناخت بر علوم هواشناسی و خاک‌شناسی، علم مسّاحی و نقشه‌برداری، علم نیارش سازه (استاتیک) و فن ساخت و ساز، موفق به به‌وجود آوردن دست‌آورد‌هایی شده که در حال حاضر نیز با وجود امکانات بسیار پیش‌رفته چندان سهل‌الوصول نمی‌باشند.

اجداد ما آب‌هاي شيرين دامنه‌ی كوهستان را با كمك فن قنات‌سازي كه روش ابداعي خودشان بوده به حاشيه‌ی كويرها برده‌اند تا شرایط سخت و نامناسب محیط زیست خویش را برای زندگی بهتر و مناسب برای کشاورزی که از اصلی‌ترین شیوه‌های زندگیشان بود تغییر دهند.

واژه شناسی قنات

كانال زيرزميني حفر شده توسط انسان كه جهت جمع‌آوري آب شيرين و انتقال آن به سطح زمين براي مصارف كشاورزي، انساني و دامي ايجاد شده است را در ايران و آسياي ميانه قنات و كاريز و در كشورهاي عربي فقره مي‌گويند. كاريز كلمه‌اي پارسي و قنات كلمه‌ی پارسي معرب‌شده است. در ایران خاوری و افغانستان و آسیای میانه واژه‌ی کاریز بیش‌تر کاربرد دارد و در ایران باختری واژه‌ی قنات. قنات خود عربی‌شده‌ي کنات فارسی است که از ریشه‌ی فعل کندن گرفته شده است.

۱- قنات را در لغت عده‌اي به معناي نيزه معني كرده‌اند که جمع آن، قنوات، قنيات و قني است، كه بعدها، به معناي كانال و مجراي آن و معادل كاريز به كار رفته است، عده‌اي نيز آن را از كلمه‌ی پهلوي كانيكه برگرفته از كانال و فعل كن و كندن مي‌‌دانند كه به زبان عربي رفته و معرب شده است. اين كلمه در زبان آكدي و آشوري به شكل قانو، در عبري به صورت قنا و قانو و در لاتين، به صورت كانال ديده مي‌شود و در زبان پهلوي نيز به شكل كهس به كار رفته است و معادل فارسي امروزي آن، كلمه كاريز و كهريز است.

بسياري از پژوهشگران، تاريخ حفر قنات را به دوره‌ی هخامنشي نسبت مي‌دهند. علت اين است كه از دوره‌ی ماقبل هخامنشي سنگ‌نبشته‌هاي اندكي باقي مانده و چون سند مكتوب از ماقبل اين دوره وجود ندارد اين دوره را به غلط دوره‌ی ماقبل تاريخ مي‌دانند در حالي كه علم باستان‌شناسي، مردم‌شناسي و زبان‌شناسي رازهاي نهفته‌ی زيادي را از دوران ماقبل تاريخ براي انسان آشكار نموده است.

مي‌دانيم كه تاريخ مدنيت و تاريخ شفاهي در ايران بسيار ديرينه‌تر از دوره‌ی هخامنشي است و اصولاً يافته‌هاي باستان‌شناسي در شرق چين و آسياي مركزي و شرق ايران ثابت مي‌كند كه مدنيت در شرق ايران و داستان‌هاي ايران و توران مربوط به دوراني بيش‌تر از پنج‌هزار سال قبل مي‌شود، يافته‌هاي باستان‌شناسي شهر سوخته و جيرفت و آثار به دست آمده از تمدن هليل رود و آثار تمدن شهرنشيني هفت‌هزار ساله در غرب ايران (مادها) اين فرضيه را اثبات مي‌كند، در حالي كه سنگ‌نبشته‌ها و تاريخ مدون ايران، تنها دوهزار و پانصد سال اخير را، آن هم به طور ناقص پوشش مي‌دهد.

اسامي معادل قنات

در ايران و ساير كشورهاي جهان براي قنات بيش از ٢٧ اسم وجود دارد يا به عبارت ديگر، براي ناميدن اين شيوه‌ی آبياري بيش از ٢٧ اصطلاح به كار برده مي‌شود.

اين اسامي درجنوب غربي آسيا عبارتند از:

قونات، كنانت، كونوت، كانات، خنات، خاد، كنايت، قنات، كارز، كاه ريز، كاه رز، كرز، كاكوريز، كهريز و چين آوولز.

اسامي معادل قنات در آفريقاي شمالي:

فوگارا (فقره)، فقاره، فگاره، مايون، ايفلي، نگولا، ختارا، خوتارا، رتارا.

اين اسامي در عربستان عبارتند از:

فلج، افلج، فلج.

قنات در گستره‌ی تاریخ

پژوهشگران به‌اتفاق معتقدند كه بهره‌برداري از قنات ابتدا در ايران صورت گرفته و در دوره‌ی هخامنشي توسط ايرانيان به عمان، يمن و شاخ آفريقا نيز راه يافت سپس مسلمانان آن را به اسپانيا بردند. مهم‌ترين و قديمي‌ترين كاريزها در ايران، افغانستان و تاجيكستان وجود دارد. در حال حاضر در ٣٤ كشور جهان قنات وجود دارد ولي چهل‌هزار قنات فعال موجود در ايران چند برابر بيش‌تر از مجموع قنات‌ها در ساير كشورهاي جهان است. مهم‌ترين قنات‌هاي ايران در استان‌هاي كويري خراسان، يزد، كرمان، مركزي و فارس وجود دارد.

قنات يا كاريز يكي از شگفت‌انگيزترين كارهاي دسته‌جمعي تاريخ بشري است كه براي رفع يكي از نيازهاي مهم و حياتي جوامع انساني، يعني آب‌رساني به مناطق كم آب و تأمين آب شرب انسان، حيوان و زراعت و با كار گروهي و مديريت و برنامه‌ريزي به وجود آمده است. اين پديده‌ی شگفت‌انگيز آب‌رساني از ديرباز و از عصر آهن به‌عنوان يكي از منابع تأمين آب شرب و كشاورزي در مناطقي كه با خطرات خشك‌سالي در فلات ايران روبه‌رو بوده‌اند، نقش كليدي و مؤثري در نظام اقتصادي و حيات اجتماعي كشور داشته و موجب شكوفایي اقتصاد كشاورزي و ايجاد كار و فعاليت‌هاي متعدد شهري و روستایي و باعث آرامش مردم بوده است. به گواه تاريخ، و كشفيات باستان‌شناسي اين فن‌آوري مهم از ابتكارات ويژه‌ی ايرانيان بوده و به تدريج، به ساير مناطق جهان، از جمله منطقه‌ی اروپای غربي، شمال آفريقا، چين و حتي به بخش‌هايي از آمريكاي جنوبي چون شيلي راه يافته است.

تاريخ قنات در ايران به‌طور مشخص، به دوره‌ی ايران باستان و ماقبل كتابت و به عصر آهن بر مي‌گردد. تمدن پنج‌هزار ساله‌ی شهر سوخته و تمدن هكمتانه و وجود قنات در اين شهر دليل روشني بر ساخت قنات در دوره‌ی ماقبل هخامنشي است. يكي از قديمي‌ترين اسناد مكتوب شناخته شده كه در آن به قنات اشاره شده، شرح هشتمين نبرد سارگون دوم، (پادشاه آشور است كه در سده هشتم قبل از ميلاد مي‌زيسته) عليه امپراطوري اوراتور در سال ٧١٤ قبل از ميلاد مسيح است (محقق فرانسوي گوبلو به كمك يك لوح بزرگ مسي که با خط ميخي و به زبان آكادي نوشته شده، از آن مطلع شده است. اين لوح، اكنون در موزه‌ی لوور پاريس موجود مي‌‌باشد). سارگون از كوه‌هاي زاگرس مي‌گذرد و به ناحيه‌اي واقع در اطراف شهر اوهلو (مرند كنوني) در حدود ٦٠ كيلومتري شمال غرب تبريز در شمال درياچه‌ی اروميه مي‌رسد. او متوجه مي‌شود كه در اين ناحيه رود وجود ندارد. مع‌هذا ناحيه‌اي است كه با آبياري سبز و خرم شده، اما او از اين امر تعجب نمي‌كند براي اين كه او در دشت‌هایي فرمانروایي كرده كه چنين تكنيك‌ها يا سيستم‌هایي از حداقل دو هزار سال پيش در آن‌ها معمول بوده است اما آن‌چه كه او را شگفت‌زده مي‌كند، بي‌اطلاعي از منشاء اين آب‌ها بوده است. به طور قطع، سارگون موفق شد كه قنات را ببيند. اما اين قنات‌ها را چه كساني ساخته‌اند؟ و چه كسي اين تكنيك را به منطقه آورده است؟

به استناد كتيبه‌ی سارگون، اورساي اول پادشاه هم‌عصر او بوده كه اولين قنات را احداث كرده است. بنابراين فرمانرواي آشور، رواج اين تكنيك را كه به گفته‌ی او پديده‌اي تازه بوده است، به اهالي اوراتور نسبت مي‌دهد. از طرف ديگر در ناحيه‌ی درياچه وان (كه در آن زمان جزء خاك ايران بوده) ناظري در آغاز قرن هشتم قبل از ميلاد، به وجود ٢١ رشته قنات اشاره كرده است. در كتابي تحت عنوان «ارمنستان در گذشته و حال» نوشته‌ی لهمان ـ مورخ ١٩٢٥، آمده است كه ابداع قنات به اوراتور‌ها تعلق دارد و مي‌دانيم كه اهالي اوراتور، اعقاب بلافصل ارمني‌ها هستند.

برابر مطالب اوستايي و مطابق شاه‌نامه‌ی فردوسي هوشنگ مخترع قنات بوده است و جم يا جمشيد مخترع لباس، تبر، شمشير، بيل و ادوات كشاورزي است مي‌دانيم كه شاهان پيشدادي بر اساس داستان‌هاي شفاهي تا دوره‌ی زرتشت ادامه داشتند واین روایت ها تا زمان فردوسي در ميان مردم نیز نقل می‌شدند اين داستان‌هاي شفاهي ريشه‌ی هفت تا ده هزار ساله دارند.

اشغال فلات ايران از سوي مادها و پارس‌ها با ايجاد شهرهاي بزرگ و باشكوه همراه است مانند شهرهاي اكباتان (همدان) و پاسارگاد پايتخت قديمي امپراطور ماد كه از سوي كوروش دوم بنيان گذاشته شد. هم‌چنين تخت‌جمشيد كه داريوش اول آن را در نزديكي پاسارگاد به وجود آورد و به صورت پايتخت هخامنشيان درآمد. شهر راگس يا راجس (ري) در چند كيلومتري شهر ري كنوني يكي از پرجمعيت‌ترين شهرها بود. تمامي اين شهرها با استفاده از سيستم قنات توانستد آب خود را تامين كنند و به حيات خود ادامه دهند زيرا در آن زمان رودها و يا چشمه‌هایي بيش از امروز وجود نداشته است. اما به هر حال قديمي‌ترين قنات ثبت‌شده در تاريخ به سه‌هزار سال پيش (٣٠ قرن قبل)، برمي‌گردد كه در آذربايجان و ارمنستان حفر گرديده است. در پي آن، در دوره‌ی داريوش كبير (٤٨٦-٥٢١ ق. م) كه اوج شكوفایي و اقدامات آبياري و حفر كاريز در سرتاسر فلات ايران به شمار مي‌رود. قنات‌هاي متعددي در قلمرو فلات ايران و در عمان و مصر حفر شده است. بر اساس كاوش‌هاي باستان‌شناسي اين باور وجود دارد كه كاريزهاي ايجاد شده در

نواحي جنوبي خليج‌فارس، خراسان، يزد و كرمان در دوره‌ی هخامنشيان ساخته شده و قنوات قديمي قم و بسياري ديگر از مناطق ايران در عصر ساسانيان و قنوات تهران در دوره‌ی صفويه و قاجاريه حفر شده است.

از مطالعه‌ی كتب قديم و آثار باستاني ايران پي‌مي‌بريم كه كندن كاريز و تعمير آن و آبياري و زراعت كاري مقدس محسوب مي‌شده است. در ونديداد كه زرتشتيان آن را كتاب الهي مي‌دانند و بعضي نيز آن را دايرة‌المعارف فرهنگ باستان محسوب مي‌كنند چنين جملاتي وجود دارد:

«سوگند ياد مي‌كنم به جاري كردن آب خنك در خاك خشك (كاريز) و عمارت راه و سوگند ياد مي‌كنم به زراعت و كاشتن درخت ميوه».

آقاي گوبلو، دانشمند فرانسوي كه حدود بيست سال در ايران اقامت داشته و در زمينه‌ی آب در ايران كار كرده است، اين سيستم باستاني دست‌يابي به آب زيرزميني را قابل مطالعه مي‌يابد و بر اين اساس وقتي به وطن خود (فرانسه) برمي‌گردد موضوع دكتراي خود را قنات انتخاب مي‌كند و با سفرهاي متعدد به مناطق مختلف جهان و با استفاده از ٥٣٤ منبع علمي، تحقيقي، كتاب يا تز دكتراي خود را تحت عنوان «قنات فني براي دست‌يابي به آب در ايران» مي‌نويسد او در اين نوشته‌ی خود ثابت مي‌كند كه قنات اختراع ايرانيان است و ده‌ها قرن هم قدمت دارد در حالي كه چيني‌ها فن قنات را تازه چند قرن پس از ايرانيان آموخته‌اند، گوبلو در كتاب خود كه در سال ١٩٧٩ انتشار يافته مي‌نويسد:

«همه چيز دال بر آن است كه نخستين قنات‌ها در محدوده‌ی فرهنگي ايران ظاهر شده‌اند و انگيزه‌ی اصلي از حفر قنات، باور و فرهنگ يك‌جانشيني و توسعه‌ی كشاورزي و آبادي بوده است به طوري كه اين صنعت در ميان ترك‌هاي شرقي و اعراب كه فرهنگ كوچ‌نشيني داشته‌اند رونق نيافته است».

گوبلو ده‌ها صفحه از كتاب خود را به بررسي صادر شدن فن قنات از ايران به ديگر كشورهای شرق و غرب و غيره اختصاص داده است اما براي جلوگيري از طولاني‌شدن مقاله فقط به ذكر نكات زير كه در واقع نتيجه‌گيري كوچكي از نوشته‌هاي مهم اين دانشمند فرانسوي است اكتفا مي‌شود: اين دانشمند در نتيجه‌ی سال‌ها تحقيق و نيز سفر به كشورهاي مختلف و هم‌چنين استفاده از صدها منبع، معتقد است كه خاستگاه اصلي قنات ناحيه‌ی آذربايجان غربي ايران و ارمنستان فعلي در منطقه‌ی معادن سرب اين نواحي مي‌باشد و اين فن دست‌يابي به آب زيرزميني، در محيط فرهنگي ايران در اوائل هزاره‌ی اول قبل از ميلاد مسيح، اختراح شد و سپس به سرعت در ديگر نقاط كشور و در خارج از آن رواج يافت اين فن دست‌يابي به آب زيرزميني در سال‌هاي ٨٠٠ قبل از ميلاد به وسيله‌ی كشاورزان در داخل فلات ايران رواج پيدا كرد و از آن‌جا به ساير نقاط جهان گسترش يافت. به عنوان مثال حدود ٥٠٠ سال قبل از ميلاد مسيح ايرانيان، آموزش فن حفر قنات را به مصر و حدود ٧٥٠ ميلادي مسلمانان بني‌اميه اين فن را از

آن‌جا به اسپانيا منتقل كردند و سپس از آن‌جا به مراكش منتقل شد و حدود سال ١٥٢٠ ميلادي به آمريكا به ويژه منطقه‌ی لس‌آنجلس فعلي، انتقال يافت (به موجب بررسي‌ها، آب لس‌آنجلس آمريكا ابتدا به وسيله‌ی قنات تأمين مي‌شده است) و در سال ١٥٤٠ ميلادي به ناحيه‌ی پي‌كارد شيلي منتقل شده است. بررسي‌هاي گوبلو ثابت مي‌كند كه سيستم قنات تازه در سال ١٧٨٠ يعني در حدود ٢٢٥ سال قبل به چين شرقي (ناحيه تورفان) رسيده است.

تعریفی فنی از واژه‌ی قنات

مجموعه‌اي از چند ميله و يك كوره (يا كوره‌هاي) زيرزميني كه با شيبي كم‌تر از شيب سطح زمين، آب موجود در لايه (يا لايه‌هاي) آب‌دار مناطق مرتفع زمين يا رودخانه‌ها يا مرداب‌ها و بركه‌ها را به كمك نيروي ثقل و بدون كاربرد نيروي كشش و هيچ نوع انرژي الكتريكي يا حرارتي با جريان طبيعي جمع‌آوري مي‌كند و به نقاط پست ‌تر مي‌رساند. به عبارت ديگر، قنات را مي‌توان نوعي زه‌كش زيرزميني دانست كه آب جمع‌آوري‌شده توسط اين زه‌كش به سطح زمين آورده مي‌شود و به مصرف آبياري يا شرب مي‌رسد.

چند نمونه از قنات‌های ایران

در حال حاضر عميق‌ترين قنات ايران، قنات قصبه‌ی گناباد است با حدود ٣٤٠ متر عمق مادر چاه آن، و طولاني‌ترين قنات در منطقه‌ی يزد قرار دارد با طول ١٠٠ كيلومتر. قنات قصبه‌ی گناباد پيشينه‌ی تاريخي ٢٥٠٠ ساله دارد و بيش از دو هزار هكتار از اراضي كشاورزان اين شهرستان را به صورت سنتي آبياري مي‌كند. در قنات قصبه با ٣٣١٣٣مترطول، ٣٤٠ مترعمق و ٤٧٠ حلقه چاه كه در دوران هخامنشيان و يا قبل از آن حفر شده است با يك محاسبه‌ی سرانگشتي مي‌توان گفت ٥٦ هزار تن خاك و سنگ براي حفر مادر چاه و چاه‌هاي عمودي اتصالي و كانال افقي سراسري توسط كارگران و مقنيان جابه‌جا شده است و جابه‌جايي اين حجم خاك بدون ترديد كمتر از عظمت اهرام مصر نيست. قنات قصبه به عنوان عميق‌ترين قنات دنيا، ميراث فرهنگي و تمدني عظيمي است و بدون شك يكي از عجايب تمدن بشري به شمار مي‌رود. قنات قصبه از نظر طولي (٦٠ كيلومتر) دومين قنات ايران بعد از قنات زارچ يزد محسوب مي‌شود و پرآب ‌ترين قنات منطقه‌ی كويري است.

پرآب‌ترين قنات ايران، قنات اكبرآباد فسا است و قديمي‌ترين قنات ايران، قنات ابراهيم‌آباد اراك مي‌باشد و عجيب‌ترين قنات ايران، قنات دوطبقه‌ی مون اردستان است كه حدود ٨٠٠ سال پيش احداث شده است. اين قنات چاه‌هاي مشترك ولي مادر چاه‌ها و مظهر متفاوت دارد. قنات‌هاي تهران و ري كه دشت ورامين را آبياري مي‌كردند تا ٣٠ سال قبل جزء پرآب‌ترين قنات‌هاي دنيا بودند ولي در ٢٠ سال گذشته به دليل تخريب مادر چاه‌ها و عدم لايروبي از رونق افتاده‌اند. تاریخ حفر اين قنات‌ها به دوره‌ی صفوي و قاجاريه برمي‌گردد. در تهران حدود ٣٠٠ قنات وجود دارد كه بعضي از آن‌ها يك‌ديگر را به صورت ضربدري قطع مي‌كنند قنات‌هاي تهران در منطقه‌ی محمود آباد به دليل خاك‌برداري‌هاي زياد كوره‌پزخانه‌ها و به دليل عمق كم، به صورت روباز مسير خود را تا ورامين ادامه مي‌دهند. يكي ديگر از قنات‌هاي جالب و قديمي ايران قنات كيش مي‌باشد كه در سال ١٣٧١ كشف شد. قنات دو هزار ساله كيش با شهر زيرزميني ساخته شده در آن از مكان‌هاي ديدني كيش است. در مسير اين قنات، چاه‌هايي به چشم مي‌خورد كه در گذشته براي لايروبي قنات حفر شده بود. تاکنون ٢٠٠ حلقه از این چاه‌ها در مسیر قنات شناسایی شده است که فاصله‌ی هر کدام از یک‌دیگر به ١٤ تا ١٦ متر می‌رسد. سقف قنات را لایه‌های مرجانی به ضخامت ٢ تا ١٥ متر و لایه‌های زيرين قنات را خاك نفوذناپذير مارني تشكيل مي‌دهد كه اين خاصيت باعث شده است تا آب باران پس از نفوذ از لايه‌هاي مرجاني در عمق نفوذناپذير زمين تشكيل سفره‌هاي آب زيرزميني را بدهد. چهار كيلومتر از مسير اين قنات تاكنون حفاري و لايروبي شده است و هم اكنون در عمق ١٥ متري اين قنات شهري زيرزميني با كاربري سياحتي و تجاري در حال ساخت و تكميل است.

در حال حاضر در ايران حدود ٤٠٠٠٠ قنات به طول ٢٧٢٠٠٠ كيلومتر وجود دارد كه فقط در استان خراسان ٧٢٣٠ رشته قنات با آب‌دهي ١٨٥٠٠٠٠٠٠٠ سانتي متر مكعب در ثانيه وجود دارد يعني ٩ برابر ذخيره‌ی سد كرج و ١٤٠ برابر ذخيره‌ی سد طرق. در تهران، دست كم ٣٠٠ رشته قنات شناخته شده، خفته‌اند كه طول بعضي از آن‌ها به ١٨٠٠٠ متر مي‌رسد.

ابزار و وسایل جهت حفر قنات

چرخ چاه

چرخ چاه اصلي‌ترين ابزار براي حفر چاه، حفر قنات و لايروبي قنات است زيرا بدون آن امكان كشيدن بار از ته چاه و دل قنات وجود ندارد. چرخ چاه ظاهراً ابزاري ساده است. اما از نظر فني پيچيدگي‌هاي مهمي دارد. به‌خصوص چرخ چاه‌هايي كه با آن‌ها مي‌بايست خاك را از چاه‌هاي عميق بالا كشيد. چرخ چاه در قديم تماماً از چوب ساخته مي‌شد اما امروزه بعضي از عناصر آن به‌خصوص محور مياني لوله‌اي آهني است.

طناب، ريسمان

ريسمان يكي از مهم‌ترين ابزار حفر قنات است. زيرا كشيدن خاك و در موارد استثنايي مثل موقع خطر بالا كشيدن مقني به وسيله‌ی آن انجام مي‌شود، لذا استحكام و وزن ريسمان بسيار مهم است. هر چه عمق بيش‌تر باشد ريسمان بايد ضخيم‌تر باشد و در نتيجه سنگين‌تر مي‌گردد. در يك چاه ٣٠٠ متري وزن ريسمان از وزن خاكي كه بالا كشيده مي‌شود بيشتر است يك ريسمان ٣٠٠ متري كه حداقل ١٥٠ كيلو وزن دارد حداقل ٣ برابر وزن خاكي است كه مي‌شود با آن بالا كشيد.

دلو

دلو (كه به فتح دال و سکون لام و واو تلفظ مي‌شود) ظرفي لاستيكي همانند سطل با بدنه‌ای بلندتر از آن است با دست‌گيره‌ی فلزي كه درزهاي آن معمولاً به‌وسيله‌ی ميخ دوخته شده و از وزن زيادي برخوردار است. دلو لاستيكي از تيوپ‌هاي بزرگ و يا از لاستيك نازك شده‌ی تراكتور ساخته مي‌شود. معمولاً اين دلوهاي بزرگ و سنگين براي چاه‌هايي است كه با دينام خاك از چاه كشيده مي‌شود. اين‌گونه دلوهاي سنگين در چرخ چاه دستي كاربرد چنداني ندارد.

درقديم دلو از پوست گوساله يا بز ساخته مي‌شد. دلو پوستي از دلوهاي لاستيكي وزن كمتري داشت و كشيدن آن نيز در كف قنات با سهولت بيشتري همراه بود. دلو پوستي يا از ابتدا از پوست‌هاي دباغي‌شده و آماده‌شده ساخته مي‌شد و يا از مشك‌ها و انبان‌هاي كهنه و فرسوده‌اي بود كه دوباره مورد استفاده قرار مي‌گرفت. دهانه‌ی دلو گشاد بوده و براي باز نگاه داشتن آن از چوب انار، يك حلقه‌ی دايره، معروف به چمبره ساخته مي‌شد و در جوف دهانه قرار مي‌گرفت. به دو سمت دهانه نيز دو سر طناب كوتاهي بسته مي‌شد كه نقش دسته‌ی دلو را داشته و در وقت نقل و انتقال آن مورد استفاده قرار مي‌گرفت.

كلنگ و بيلچه

اين دو ابزار از جمله وسايل ضروري مقنيان است. بيلچه در همه حال تقريباً يكسان است اما نوع كلنگ به تناسب فضاي كار و جنس خاك فرق مي‌كند. در اوايل كار و جهت كندن خاك‌هاي سست، كلنگ سبك آهني كارساز است. اما زماني كه مقني بخواهد در لايه‌هاي سفت و محكم مثل كنگلومرا كار كند يا تونلی را از رسوبات آهكي معروف به تورس عبور دهد نياز به كلنگ فولادي و سنگين دارد تا نوك يا نيش كلنگ خم نشود و وزن زياد كلنگ باعث وارد آمدن ضربه‌اي محكم شود. در بعضي موارد كلنگ به تنهايي كارساز نيست بلكه به قلم و پتك نيز نياز است و آن هنگامي است كه بخواهند در ميان سنگ يا لايه‌هاي بسيار محكم و متراكم پيش بروند. بيلچه هم داراي دسته‌ی كوتاه چوبي است و تنه‌ی اصلي آهني بيلچه هم كوچك‌تر از بيل‌هاي معمولي است. بيلچه دم كار مقني معمولي است اما هرگاه دلوكش بخواهد مقدار زيادي خاك را از دم كار عقب بكشد ترجيح مي‌دهد كه از كج بيل استفاده كند. تفاوت كج بيل و بيل معمولي در اين است كه بدنه‌ی كج بيل از ناحيه‌ي شانه برگشته و نسبت به امتداد دسته نزديك به نود درجه انحنا دارد. كج بيل نيز

داراي دسته‌‌ی كوتاه مي‌باشد.

چراغ

معمولاً داخل قنات تاريك است و نقش چراغ بسيار تعيين كننده است در گذشته‌هاي دور براي روشنايي كوره‌ها و داخل چاه قنات از چراغ روغني يا پيه‌سوز استفاده مي‌كردند و براي پيش‌گيري از دم گرفتگي در آن‌ها روغن منداب مي‌ريختند. البته از پيه هم مي‌توانستند استفاده كنند اما مقني‌ها روغن منداب را بر پيه ترجيح مي‌دادند، زيرا بو و دم گرفتگي بسيار كم‌تري داشت.

چراغ روغني يا پيه‌سوز سفالي بود و ظاهري گلابي شكل داشت كه به‌دنبال آن دسته‌اي تعبيه شده بود. روغن را در مخزن آن مي‌ريختند و از پنبه‌ی آب ‌نديده فتيله‌اي مي‌پيچيدند و در آن قرار مي‌دادند و سر فتيله را بر روي زايده‌ی ناوداني‌شكل مي‌گذاشتند و آن را شعله‌ور مي‌كردند. روغن به مرور جذب فتيله شده در سر فتيله با نور زرد رنگي مي‌سوخت.

قنات و صنعت گردشگري

قنات‌ها رمز و رموز زيادي را در خود دارند و درس‌هاي زيادي در خصوص آداب و رسوم و عقايد گذشتگان را مي‌توان از روي آن فهميد درس پشتكار، همياري و تعاون و دورانديشي و انجام كارهاي پرهزينه براي بازدهي و استفاده‌ی نسل‌هاي آينده و اعتقاد و تقدس آب و نور و كشاورزي از درس‌هايي است كه از حفركنندگان قنات مي‌توان آموخت.

در مجموع آن‌چه بايد در اين زمينه بدان توجه داشت اين است كه نظري به مجموع چاه‌ها و مجراي زيرزميني حفر شده و ميزان وقت و انرژي كه در طول ساليان دراز براي حفاري‌هاي متعدد صورت گرفته و توجه به اين كه تمام اين قنات‌ها به دست كاوشگران زحمت‌كش بي‌نام و نشان اين سرزمين با كم‌ترين امكانات و بيش‌ترين خطرات حفر شده‌اند، مبين بزرگ‌ترين سرمايه‌ها و در حكم گنجينه‌هاي با ارزش، مفاخر ملي و ميراث فرهنگي كشور ماست كه حاصل هزاران سال تلاش، تجربه و ممارست انسان‌ها است.

وجود قنات‌هاي كهن و باستاني در گناباد اين فرضيه را تقويت مي‌كند كه روزگاري در اين شهر يك تمدن و فرهنگ غني و يك پايگاه حكومتي وجود داشته است. حفر قناتي به طول ٣٣ كيلومتر يك مديريت و حكومت مقتدر و يك دوره‌ی ثبات و آرامش و عدالت را نشان مي‌دهد.

پرداختن به موضوع قنات‌ها از دیدگاه صنعت گردشگری علاوه بر آشکار نمودن گوشه‌های مبهم روند فن‌آوری در این سرزمین، خود می‌تواند بهانه‌ای برای اشتغال‌زایی و پیش‌برد توسعه‌ی فرهنگی به حساب آید ضمن این که درآمد ناشی از آن نیز می‌تواند عامل بسیار تعیین‌کننده‌ای در جهت سیاست‌های کلی سازمان گردشگری باشد.

بررسی نمونه‌ای از به کارگیری قنات در صنعت گردشگری

كاريز كيش كه بيش از دوهزار سال قدمت دارد و در گذشته آب شيرين قابل شرب ساكنان جزيره را تأمين مي‌كرده، تا دو سال ديگر به يك شهر زيرزميني شگفت‌انگيز تبديل مي‌شود كه سه كيلومتر وسعت خواهد داشت.

طراحان اين شهر زيرزميني مي‌كوشند تا در پروژه‌ی بازسازي كاريز كيش، علاوه بر حفظ بافت تاريخي آن کاربري‌هاي جديدي از اين شهر زیرزمینی به دست آورند.

در بخش روي زميني اين شهر كه در زميني به مساحت ٦٣ هزار مترمربع تدارك ديده خواهد شد، بخش‌هايي چون غرفه‌ی صنايع دستي ايران و جهان، رستوران سنتي و جديد، موزه، سالن آمفي تئاتر، سالن كنفرانس و گالري‌هاي هنري برپا مي‌شود.

شهر كاريز در عمق ١٦ متري زمين قرار دارد و سقف آن هشت متر ارتفاع و بيش‌تر سقف آن مملو از سنگواره، صدف و مرجان‌هايي است كه با نظر كارشناسي ٢٧٠ تا ٥٧٠ ميليون سال قدمت دارد و تك‌تك آن شناسایي شده و داراي شناسنامه‌ی رسمي هستند.

سرمايه‌گذار بازسازي اين شهر زيرزميني بر اين باور است كه قرار گرفتن آن در دل جزيره‌ی مرجاني و امكان بازديد از صدف‌ها و مرجان‌هايي كه در اعماق اقيانوس‌ها قرار دارند، مي‌تواند اين بخش از جزيره‌ی كيش را به يكي از ابنيه‌هاي منحصربه‌فرد دنيا تبديل كند.

اين شهر زيرزميني تنها بنايي است كه سقف آن مملو از صدف‌ها و مرجان‌هاي طبيعي است.

در زمان حاضر دو راه براي بازديد از صدف‌ها و مرجان‌ها وجود دارد كه شامل بازديد از محوطه‌هاي طبيعي و غواصي در آب‌هاي آزاد است، اما با تكميل اين شهر، طبيعت‌گردان مي‌توانند بدون واسطه از بزرگ‌ترين مجموعه‌ي مرجاني دنيا بازديد كنند.

خاك‌هاي برداشت شده از كاريز داراي خواص درماني زيادي است كه در «گل درماني» استفاده‌هاي فراواني دارد.

شماي قنات

در بعضي از منابع اشكال متنوعي از قنات ترسيم شده است، گرچه نويسندگان اين منابع در اصول و در به تصوير كشيدن مكانيسم قنات با هم توافق دارند، ولي در نام‌گذاري و تشريح اجزاي آن سليقه‌هاي گوناگوني را عرضه كرده‌اند. برش طولي يك قنات را در شكل مشاهده مي‌كنيم. اين تصوير با استفاده از اشكال منابع مختلف و تلفيق آن‌ها با همديگر به وجود آمده است. (تصویر)

كاربردهاي گوناگون قنات و كاريز در ايران و جهان

با توجه به منابع متعدد ايراني و خارجي مشخص مي‌شود كه قنات از جنبه‌هاي گوناگوني مورد توجه واقع شده و كاربردهاي فراواني دارد. عمده‌ي كاربردهاي گوناگون انواع قنات در ايران و جهان عبارتند از:

• تأمين آب شرب انسان و دام‌ها و مصارف كشت و كار كه حيات و بقاي انسان بدان وابسته بوده است. در استان خراسان و حتي در همين منطقه‌ی گناباد و قهستان در كتب سياحان و جغرافي‌نويسان از آبادي‌هاي زيادي نام برده شده كه امروزه هيچ آثاري از آن‌ها وجود ندارد. علت اصلي رها شدن اين روستاها وابستگي آن‌ها به آب قنات و سپس خشك شدن آن بوده است. البته در بعضي موارد زلزله و شيوع بيماري‌هاي مسري مانند طاعون نيز عامل متروك شدن روستا‌ها بوده است. در بسياري از موارد خشك شدن قنات منجر به جابه‌جايي روستاها مي‌شود، مثلاً در زيبد منطقه‌ی قنات كهنه و حمام كهنه وجود دارد كه نشان مي‌دهد اين ده در يك دوره در منطقه‌ی موسوم به پاي چنار استقرار داشته است و در دوره‌ی ديگر در منطقه‌ي پاي قلعه و خود قلعه نيز ابتدا قلعه‌اي با ديواره‌هاي گلي بوده است و سپس در دوره‌ي ساساني بر روي بقاياي قلعه‌ي گلي قلعه‌ي نو با سنگ بنا نموده‌اند اين جابه‌جايي‌ها همگی به‌خاطر نزديك شدن به سرچشمه‌ی قنات بوده است و اين

وابستگي مردم را به قنات مي‌رساند.

• شيرين كردن اراضي با احياي قنوات: قنات‌ها نه تنها باعث استخراج آب‌هاي زيرزميني مي‌گردند بلكه اين سيستم باعث شيرين كردن اراضي شور مي‌شود.

• تامين آب شيرن در جزاير مناطق گرمسير مانند جزاير خليج‌فارس.

• تغذيه مصنوعي لايه‌هاي آب‌دار زيرزميني به روش مهار قنوات

• آباداني كويرها توسط قنوات

• تعادل زيستي توسط قنات‌ها

• كاركردن آسياب‌ها با قنات‌ها

• نقش هميار‌ها و تعاوني‌هاي سنتي ايجاد شده به وسيله قنات

• سيستم قنات به عنوان عاملي براي جلوگيري از سيلاب درون شهري

• پرورش ماهي در قنوات

• قنات به عنوان يك عامل موثر در ارزش املاك مزروعي

• قنوات علاوه بر كاربرد اقتصادي براي انسان، به عنوان تنظيم‌كننده‌هاي دقيق تخليه‌ی آب‌هاي زيرزميني محسوب مي‌شوند. اين گونه منابع با حفظ شرايط طبيعي هيدروژئولوژيك آب‌خوان‌ها، در مواقع پرآبي و يا در مناطق زه‌دار به عنوان سرريز عمل مي‌كنند و در مواقع كم‌آبي و پرآبي به عنوان تنظيم‌كننده‌ی خروج آب و سوپاپ تنظيم عمل مي‌كرده‌اند.

زه‌كشي آب‌هاي سطح‌الارضي: با استفاده از سيستم قنات در بعضي از شهرهاي ايران، از جمله تهران و شيراز به دليل وضعيت توپوگرافي و تخريب قنا‌ت‌هاي درون شهري، سطح آب‌هاي زيرزميني در بخش‌هاي پست اين شهرها به‌شدت بالا آمده و آب‌هاي زيرزميني درون منازل در اين مناطق پديدار شده است. در اين گونه مواقع، با حفر قنوات جديد و يا اصلاح قنوات مخروبه، آب‌هاي سطح‌الارضي را زه‌كشي مي‌نمايند. كما اين كه سازمان آب تهران اقدام به حفر يك سلسله چاه در جنوب تهران نموده و آب را به مناطق شهريار و شهر ري منتقل مي‌كند. يكي از كساني كه به اين جنبه‌ی قنات اهميت زيادي داده است گوبلو است. گوبلو معتقد است كه قنات، ابتدا يك فن آبياري نبوده، بلكه به طور كامل از تكنيك معدن نشأت گرفته و منظور از احداث آن جمع‌آوري آب‌هاي زيرزميني مزاحم (زه‌آب‌ها) به هنگام حفر معادن بوده است. وي با استفاده از كتاب نوژيه دانشمند فرانسوي كه در سال ١٩٥٩ نوشته شده است، ثابت مي‌كند كه قدمت برخي معادن به ٣٣٥ سال قبل از ميلاد مسيح مي‌رسد و به‌علاوه

نيز از ميان قديمي‌ترين و شناخته‌شده‌ترين معادن، به معادن اسپين نزديك مونس كه شكل ظاهري دهليز‌هاي آن، شباهت عجيبي با قنات‌ها داشته، اشاره مي‌كند.

گوبلو، با استفاده از منابع ديگر در اين زمينه نيز مي‌نويسد ترديدي نيست كه در گستره‌ی فرهنگي ايران، از معادن مس و احتمالاً روي موجود در كوه‌هاي زاگرس، در جريان هزاره‌ی دوم قبل از ميلاد مسيح، بهره‌برداري مي‌شده است. به نظر وي يكي از موانع اصلي در پيش‌رفت كار معدنچيان، وجود آب بوده و هست لذا دالانهایی براي خارج كردن آب‌هاي مزاحم به فضاي آزاد بيرون از معدن، حفر مي‌كردند كه آب بدون استفاده از هيچ نيروي فني، از دل معدن به خارج جاري مي‌شد. ورتايم كه معادن ايران را توصيف كرده، در نامه‌اي شخصي به گوبلو يادآور شده و تأكيد كرده است كه در چندين نقطه، قنات‌ها به دهليزهاي معادن متصل شده‌اند.

گفت و شنودی در خصوص باورهای مردم درباره‌ی قنات

با عروسي قنات‌، زايش آب آغاز مي‌شود.

در اين سرزمين آب هميشه كيميا بوده است‌. كيميايي كه همواره بخش عمده‌ا‌يي از ذهن ايرانيان را به خود مشغول داشته است تا آن‌ها در افسانه و آرزوهايشان از باران بگويند و از فرشته‌ی بارآوري كه برايشان آب را به ارمغان می‌آورد.

اما رابطه‌ی ایرانيان با آب تنها به همين قصه‌ها و افسانه‌ها محدود نمي‌شود. آن‌ها در عمل نيز براي به دست آوردن آب هميشه كوشيده‌اند و به راه‌ها و ابزارآلاتي متوسل شده‌اند كه در نوع خود يگانه‌اند. از همين روي است كه سيستم آب‌رساني در زمان ساسانيان زبانزد تمام ملت‌ها بوده است و به همين خاطر نيز هنوز كه هنوز است شبكه‌هاي آب‌رساني در نقاط تاريخي ايران هم‌چون تخت جمشيد همواره كارشناسان و پژوهشگران را به شگفتي واداشته است‌.

در اين ميان‌، قنات‌ها حديث مفصل و جداگانه‌اي دارند. مبدع احداث قنات را در جهان ايرانيان دانسته‌اند و سابقه‌ی آن به دوران هخامنشيان مي‌رسد. هنوز هم در شهرهاي به‌جامانده از دوره‌هاي تاريخي ايران باستان قنات‌هايي يافت مي‌شوند كه با گذشت زمان ترميم شده‌اند و فعال‌اند.

سليم سليمي مؤيد، كارشناس مردم‌شناسي‌، پژوهشگري است كه در مورد قنات‌هاي ايران تحقيقات بسياري كرده است‌. حاصل تحقيقات او نيز پژوهش‌نامه‌هايي است در مورد قنات‌هاي تهران‌، شهداد و ....

در مورد قنات‌ها و به‌خصوص جنبه‌هاي مردم‌شناسانه‌ی آن كه شامل باورها، عقايد و رسوم مربوط با قنات مي‌شوند با او گفت و گويي كرده‌ايم كه مي‌خوانيد.

پيش از آن كه بخواهيم به مقوله‌ی قنات و مسائل پيرامون آن بپردازيم شايد بهتر باشد در مورد پيشينه‌ی اين سازه‌ی آب‌رساني صحبت كنيم‌. قدمت ساخت قنات در ايران به چه زماني بازمي‌گردد؟

ايرانيان را مبدع قنات دانسته‌اند. در واقع پيشينه‌ی قنات در ايران به دوران هخامنشي و شايد پيش از آن‌ها بازمي‌گردد. اما قصه‌ی قنات در واقع از اسطوره‌ها آغاز مي‌شود. چرا كه در اسطوره‌هاي ايراني آمده است كه قنات‌ها با كمك ديوها ساخته مي‌شدند. امروز نيز ما قنات‌هايي در نقاط مختلف كشور داريم كه مردم معتقدند سازنده‌ی آن‌ها شخصيت‌هاي اسطوره‌اي هستند. مثلاً در اردستان يزد قنات‌هاي هامون‌، سهراب و خسروشاه به ترتيب به كاوه‌ی آهنگر، سهراب پسر رستم و كيانيان نسبت داده شده است‌. يا در مورد قنات سگز آباد در شهداد، ناصرخسرو چنين روايت مي‌كند كه شنيده است سازنده‌ی آن كيخسرو كياني است‌. در يزد ساختمان قنات ده آباد به اسكندر مقدوني نسبت داده شده و قنات‌هاي عمان نيز به حضرت سليمان و يا مثلاً در روستاهاي تكاب، از جمله روستاي ده سيف، حفار قنات ده را كه به قنات يادگار معروف است، كودك گل‌بند مي‌دانند كه يكي از شخصيت‌هاي افسانه‌اي منطقه است‌. اما در هر حال در نزد عوام پيدايش

قنات به شخصي به نام طاهر منسوب است كه در دوره‌ی طاهريان بين سال‌هاي ٢٢٠ تا ٢٣٠ هـ. ق زندگي مي‌كرده است و مشهور به طاهر بن عبدالله است كه دومين حكم‌ران سلسله‌ی طاهريان نيز خوانده مي‌شود. گفته مي‌شود كه او خدمات زيادي براي قنات انجام داد، از جمله بيش‌تر قنات‌هاي خراسان را لايروبي كرد و مقداري از بيت‌المال را براي تعمير و نگه‌داري قنات‌ها اختصاص داد. البته تخصيص بودجه براي اين كار بدين خاطر بوده كه در آن زمان ديگر ايرانيان مجبور به پرداخت جزيه به اعراب نبودند و به خاطر همين در افسانه‌ها داريم كه طاهر آب‌شناس بوده است‌. اما اين جا نكته‌اي كه جالب توجه به نظر مي‌رسد اين است كه در واقع طاهر، همان شخصيت كورش كبير است كه بعد از حمله‌ی اعراب به طاهر تبديل مي‌شود. يعني خصوصياتي كه براي طاهر در نظر مي‌گيرند كاملا خصوصيات كورش كبير است‌. چون اين طاهر از تخصص‌ها و نژادهاي مختلف براي حفر قنات استفاده مي‌كرده است‌. مثلا از نژاد ترك براي بالا كشيدن چرخ‌هاي قنات كه همزمان يك سطل پر و

يك سطل خالي را در گردشي دايره‌وار و به نوبت به داخل قنات مي‌فرستند و يكي از دلايل اين كار سبك‌تر كردن سطلي است كه بالا مي‌آيد. جالب اين‌جاست كه در ميان كساني كه به حفر قنات مشغولند كودكي هست كه به اصطلاح به او گل‌بند مي‌گويند چرا كه او گل‌هايي را كه از حفر زمين به دست آمده به قلاب كسي كه چرخ را بالا مي‌كشد مي‌بندد. كودك در واقع سمبلي از آموزش در كار مقني‌هاست و اين‌ها هركدام اسم‌هاي خاصي دارند.

به‌طور كلي چند نفر در امر حفر قنات با هم ‌همكاري مي‌كنند؟

يك گروه مقني به ٥ نفر تقسيم مي‌شوند. كلنگ‌دار يا مقني كه در واقع سرگروه نيز هست و به حفر زمين مي‌پردازد، گل‌كش كه گل‌هاي كنده شده توسط كلنگ‌دار را به دست گل‌بند مي‌رساند. گل‌بند كه گل‌ها را به بالا مي‌فرستد، چرخ‌كش كه چرخ را بالا مي‌كشد و پا‌چرخي كه سطل‌ها را خالي مي‌كند. گاهي اوقات در كنار اين‌ها يك سراستاد يا استاد مقني هم هست كه از دور بر كارها نظارت مي‌كند.

اين كلنگ‌دار يا مقني به دليل حساسيت و اهميت كارش از پايگاه اجتماعي بسيار بالايي در جامعه برخوردار بوده است، اين طور نيست‌؟

بله‌. ببينيد هميشه قنات احتمال ريزش دارد و بيش‌ترين خطر، كلنگ‌دار را تهديد مي‌كند. به خاطر همين كلنگ‌دارها هر وقت كه براي حفر قناتي مي‌روند، وصيت مي‌نويسند و غسل مي‌كنند و سعي مي‌كنند كه لباس سفيد به تن كنند چون اگر قنات بريزد كسي نمي‌تواند او را بيرون بياورد و آن لباس سفيد در واقع كفن آن‌ها مي‌شود. به همين خاطر مقني‌ها هميشه از قداست خاصي در نزد افكار عمومي برخوردارند. آن‌ها مي‌بايست واجد يك سري شرايط اخلاقي خاص باشند. به عنوان مثال مي‌بايست هميشه آدم پاك و طاهري باشد و از خصايص اخلاقي بهره برده باشد.

مقني‌ها چطور از وجود آب در يك نقطه در زير زمين باخبر مي‌شدند؟ در واقع آن‌ها چطور پي به وجود آب آن هم در اعماق خاك مي‌بردند؟

اگر بخواهيم به تك‌تك فنون و روش‌هايي كه مقني‌ها به كار مي‌گيرند تا پي به وجود آب ببرند بپردازيم بايد مجال ديگري را فراهم كنيم‌. اما اگر بخواهيم به طور خلاصه در اين مورد صحبت كنيم بايد بگويم يكي از چيزهايي كه باعث مي‌شود مقني به وجود آب پي ببرد روييدن علف‌هاي مخصوصي هستند كه اگر جايي سبز شوند نشان مي‌دهند ريشه‌شان در آب است‌. وقتي مقني‌ها مادر چاه را حفر مي‌كنند دقيقاً جاي آن را مي‌دانند. شروع حفر قنات نيز از مظهر قنات است‌. آن‌ها براي اين‌كه بفهمند تا چه حد مسير را درست حفر مي‌كنند هميشه به پشت سر خود توجه مي‌كنند اگر نور را در پشت سرشان ديدند بدان معني است كه درست حفر كرده‌اند در غير اين صورت متوجه مي‌شوند كه راه را اشتباه رفته‌اند.

اصولاً قنات‌ها از چه اجزايي تشكيل شده‌اند؟

قنات‌، مجرايي زيرزميني است كه آب را از نقاط بالادست به پايين‌دست منتقل مي‌كند. قنات‌ها معمولاً از مظهر قنات يا هرنج مشخص مي‌شوند بعد رفته‌رفته قسمت‌هايي را به نام پسته كه خانه به خانه هستند تشكيل مي‌دهند كه به ديواره‌ی اين پسته‌ها ميله چاه گفته مي‌شود. اين اجزا سپس به مادر چاه مي‌رسد. در ضمن بستر قنات را كوره يا راهرو قنات مي‌نامند كه در زمان‌هاي دور سنگ‌چين بوده سپس به مرور زمان سفالي شده و بعد از سفال آجري و جديداً سيماني شده‌اند. هر قنات حدود ١٠٠ تا ٢٠٠ متر حريم دارد. يعني در اين حريم قنات ديگري نمي‌تواند حفر شود. البته ما قنات‌هايي را نيز داريم كه ٢ طبقه درست شده‌اند و بيش‌تر در يزد در نقاطي چون مهريز، زارچ و اشك زر و هم‌چنين در كرمان و خراسان به چشم مي‌خورند.

در منابع آمده است كه سيستم آب‌رساني ساسانيان بسيار پيش‌رفته و كامل بوده است‌. در اين سيستم پيش‌رفته به طور حتم قنات نقش عمده‌اي را ايفا مي‌كرده است‌.

آيا امروز قنات‌هايي وجود دارند كه مربوط به آن دوره‌ی تاريخي باشند؟

فكر نمي‌كنم اين طور باشد. به مرور زمان اين قنات‌ها بازسازي شدند. به اين ترتيب قناتي خاصّ آن زمان نداريم‌. اما منابعي داريم كه به قنات‌هاي اين دوران اشاره مي‌كند. مثلا الكرجي به طور مفصل درباره‌ی قنات‌هاي قديمي به خصوص قنات‌هاي ساساني در كتاب خود صحبت مي‌كند يا آقاي غلام‌رضا لوركس يا هنري گوبلو در آثار خود به اين موضوع پرداخته‌اند. با اين همه ما نمونه‌هاي به‌روز اين قنات‌ها را دركوير لوت مي‌بينيم‌.

آقاي سليمي بهتر است كمي درباره‌ی معناي لغوي قنات بحث كنيم‌. قنات به چه معناست و از چه كلمه‌اي مشتق شده‌ است؟

واقعيت اين است كه كلمه‌ی قنات از ايران به ساير زبان‌ها نفوذ كرده است‌. قنات در لغت به معناي نيزه است و جمع آن قنوات‌، قنيات، قني و قنا آمده است‌. در برخي متون به معني كانال آب و مجراي آن و معادل كاريز به كار مي‌رود. اين كلمه در زبان اكدي و آشوري به شكل قانو، در عبري به صورت قنا و قانو (لوله) در لاتين نيز به صورت كانا ديده مي‌شود. كه كلمه‌ی لاتين كاناليس به معناي ني و با مفهوم لوله و كانال از آن مشتق شده است‌. در شمال آفريقا و سوريه كلمه‌ی فقرا براي قنات به كار مي‌رود كه از ريشه‌ی فقر به معني حفر كردن است‌. در ايران نيز قنات به معناي كاريز و كهريز است ولي امروزه بيش‌تر در قسمت‌هاي شرقي ايران و افغانستان و بلوچستان به كار مي‌رود. در اصفهان كلمه‌ی «كي‌» و در روستاهاي جنوب شرقي «كه» به مفهوم قنات به كار مي‌رود اين كلمه در زبان پهلوي «كهس» بوده است‌.

حالا شايد كمي بهتر باشد در مورد قنات‌هايي مثل قنات‌هاي شهر تهران صحبت كنيم‌.

پيش از لوله‌كشي آب در شهر تهران، آب شرب و مصرفي علاوه بر رودخانه كرج از طريق تعداد زيادي قنات نيز تأمين مي‌شده است‌. بيش‌تر اين قنات‌ها وقفي، مشاع يا خصوصي بوده‌اند. در آغاز سلطنت رضا شاه بيش از ٥٠ رشته قنات در شهر تهران داير بوده ولي پس از سال ١٣١٠ه‌.ش كه آب رودخانه‌ی كرج به تهران منتقل شد، عملاً لايروبي و مرمت قنوات به تعويق افتاد و به مرور بسياري از آن‌ها مخروبه شدند.

آيا مي‌توان از ميان قنات‌هاي تهران به قديمي‌ترين‌شان اشاره كرد يا پيشينه‌ی تاريخي هيچ كدام مشخص نيست‌؟

قنات مهرگرد از قديمي‌ترين قنوات تهران است ولي با توجه به برخورد مسير كوره‌ی آن با خطوط ١ و ٢ متروي تهران در ميدان امام خميني آسيب شديدي را متحمل شد. سر چشمه‌اش هم از دو محل پارك بهجت آباد و ديگري در شمال غربي ميدان ولي عصر قرار دارد. اما روايت تاريخي كه در مورد اين قنات وجود دارد فتح قلعه‌ی تهران به دست آغامحمدخان به وسيله‌ی مجراهاي اين قنات بوده است‌. چنان كه مي‌دانيد وي دوبار به تهران حمله كرد ولي در فتح دوم تهران بعد از تلاش‌هاي فراوان باز هم نتوانست به هيچ طريقي دروازه‌هاي تهران را باز كند و چون مي‌دانست با تخريب و كور كردن قنات نيز كاري از پيش نخواهد برد آخرالامر از طريق مجاري قنات مهرگرد كه از شمال تهران به مركز شهر جاري بود و محلات بازار و قسمتي از محله‌ی عودلاجان را مشروب مي‌ساخت‌، توانست با قطع موقت آب در ساعت نصف شب به طوري كه مردم متوجه‌ی قطعي آب نشوند تعدادي از سربازان زبده‌ی خود را وارد مجاري قنات كند. اين افراد در كوچه‌ی چهل تن بيرون آمده و دروازه‌ی خراسان را از داخل به روي آغامحمدخان گشودند.

به اين ترتيب تهران توسط وي فتح شد و سلسله‌ی قاجار به طور رسمي پي‌ريزي گرديد.

مي‌توانيد به اختصار از ديگر قنات‌هاي مهم تهران نام ببريد؟

يكي ديگر از قنات‌هاي مهم تهران قنات شاه يا آب شاه بوده كه آب گواراي آن بسيار معروف و مشهور بود تا آن‌جا كه آب شاهي يا آب قنات شاه ضرب‌المثل گرديده بود. آب اين قنات روزهاي سه‌شنبه و چهارشنبه وقف باغ مجموعه‌ی كاخ گلستان بود. سرچشمه‌ی اصلي آن در محوطه‌ی پارك ارم فعلي قرار داشت و مسيري را كه مي‌پيمود بسيار جالب بود. چون پس از طي شهرك اكباتان‌، شهرك آپادانا، كوي بيمه‌، شهرك شهيد فكوري‌، ترمينال غرب‌، محوطه‌ی شمالي ميدان آزادي‌، خيابان آزادي و سه‌راهي استاد معين‌، خيابان‌هاي جيحون‌، كارون‌، قصرالدشت‌، خوش‌، رودكي‌، اسكندري‌، دانشگاه جنگ‌، ميدان پاستور، خيابان فلسطين‌، كاخ مرمر، خيابان ولي‌عصر، خيابان جامي و چهارراه عزيزخان وارد خيابان سرهنگ سخايي مي‌شود. بعد به طرف باغ ملي ادامه مي‌دهد و سرانجام در محوطه‌ی قورخانه‌ی تهران آب‌نما مي‌شده است‌. تاريخ وقف اين قنات ربيع‌الاول سال ١٢٧٣ ه‌.ق است و رونوشت آن در سال ١٣٤٧ در ٧

صفحه به چاپ رسيد. واقف آن نيز ناصرالدين شاه قاجار است‌. قنات حاجي علي‌رضا، قنات حاجي محمدعلي‌، قنات ناصري‌، قنات شهاب الملك‌، قنات سنگلج‌، نظاميه و بهارستان و ... نيز از ديگر قنات‌هاي تهران بوده‌اند.

آيا نظام اداري خاصي در رابطه با قنات و آبياري در دهه‌هاي اخير در تهران وجود داشته است‌. با توجه به اين كه شما از قنات‌هاي زيادي نام مي‌بريد كه آن زمان در تهران فعال بوده‌اند.

كاملاً. ما هنوز مقني‌هاي قديمي را داريم كه حقوق‌بر بوده‌اند و در دوره‌ی رضا شاه قنات‌هاي كاخ گلستان را لايروبي كردند. حتي ميرآب‌ها هم حقوق داشته‌اند. ببينيد! ما اصولا سه نوع قنات داريم‌. يكي قنات‌هاي دولتي كه مخصوص باغ‌ها و قصرها و كلاً دارايي‌هاي دولت بودند. دوم قنات‌هاي خصوصي مثل قنات فرمان‌فرما و حاج علي‌رضا كه بعدها وقف شدند و نوع سوم قنات‌هاي وقفي‌. مثلا ما وقف‌نامه‌ی قنات شاه را چنان كه گفتم داريم‌. اصولا شاهان قاجار به قنات علاقه‌ی وافري داشتند و نكته‌ی جالب يكي از ضرب‌المثل‌هاي معروفي است كه به خاطر يك واقعه‌ی تاريخي در مورد قنات شكل گرفته است‌. همان ضرب‌المثل قديم «براي حاجي آب نداره‌، براي تو كه نون داره‌.» نقل است كه حاجي ميرزا آغاسي صدراعظم تلاش بسيار نمود تا آب رودخانه‌ی كرج را با حفر قنات‌هاي متعدد به سوي شهر تهران روانه سازد. ولي با كارشكني متمادي افراد معاند اين كار به تعويق افتاد. يك روز حاجي ميرزا آغاسي خود تصميم گرفت بدون تشريفات

و به تنهايي به سر يكي از قنات‌ها برود. وقتي به نزد كارگران مي‌رسد از كارگر چرخ‌كش مي‌پرسد، قنات به آب رسيده‌؟ چرخ‌كش از همه جا بي‌خبر با كمال سادگي جواب مي‌دهد، آب كجا بود؟ اين حاجي آغاسي بي‌خود ما را معطل كرده كه براي كبوتران خدا در چاه لانه بسازيم‌. حاجي هم از اين جواب چرخ‌كش ناراحت شده و جواب مي‌دهد بنده‌ی خدا، اگر «براي حاجي آب نداره‌، براي تو كه نون داره‌»! به هر حال كاري كه حاجي ميرزا آغاسي شروع كرده بود توسط رضا شاه تكميل شد و همين امروز هم آبي كه در بلوار كشاورز جريان دارد آب كرج است‌.

تا به حال چند حلقه از قنات‌هاي قديمي به ثبت رسيده‌اند؟

تا امروز هيچ قناتي ثبت نشده است‌. ما در بخش ثبت يك سري اسناد و مدارك را كه واجد ارزش ثبت باشند بايد ارائه دهيم تا اثر ثبت شود ولي چون باستان‌شناسان متولي امور ثبتي هستند تا كنون اقدامي براي ثبت اين قنات‌ها نكرده‌اند. شايد اگر مردم‌شناسان هم در امور ثبتي دخالت داشتند مي‌توانستند در اين زمينه كاري انجام دهند.

قنات‌ها از زمان شكل‌گيري و ابداع تا كنون چه تغيير و تحولاتي را به خود ديده‌اند؟

تنها چيزي كه تغيير كرده مصالح مورد استفاده در سنگ‌چين بوده است‌ كه همان طور که گفتم اول سنگ‌چين و بعد آجر و حالا سيماني شده است‌ وگرنه باقي اجزاي قنات دچار تغيير و تحول نشده است‌.

نكته ديگري كه نه در مورد قنات بلكه در مورد آب وجود دارد اين است كه آب براي ايرانيان فقط يك ماده‌ی حيات‌بخش نبوده است‌. بسياري از باورها، رسوم و عقايد ايراني حول محور آب شكل گرفته است و چنان كه مي‌دانيم در ايران باستان جشن‌هاي متعددي براي آن برگزار مي‌شده‌ است.

پيرامون قنات‌ها چه باورها و عقايدي وجود دارد؟

بله‌، در واقع كسي از اهميت آب در نزد ايرانيان باستان بي‌خبر نيست‌. مي‌دانيد كه ايرانيان در آب روان، تن نمي‌شستند و آن را آلوده نمي‌كردند. با ورود اسلام مقداري از اين قداست كم شد و يك وقفه‌ی ٢٠٠ ساله پيش آمد اما همان طور كه گفتم در دوره‌ی طاهريان كسي پيدا مي‌شود كه قنات‌ها را دوباره لايروبي مي‌كند تا قداست و اهميت آب را دوباره زنده كند. به طبع اين اتفاق آيين‌هاي كهن دوباره زنده شدند و دوباره بخش عمده‌اي از فرهنگ ما را دربرگرفتند. يكي از بهترين و جالب‌ترين باورها و رسومي كه پيرامون قنات‌ها وجود دارد عروسي قنات است‌! در يك روستا وقتي قناتي آبش كم يا خشك مي‌شود برايش عروسي مي‌گيرند. اين جشن هم اوايل بهار و تقريباً اواخر اسفند وقتي كه اهالي ديگر از آمدن آب قنات نااميد شدند صورت مي‌گيرد. براي اين جشن يك زن بيوه را كه جوان است و شوهرش مرد خوبي بوده و از هم طلاق نگرفته بوده‌اند در آن روز به خصوص كه ٤ يا ٥ روز قبل از عيد نوروز است به هيأت عروس در مي‌آورند و با شادي و هلهله و پاي‌كوبي و

هم‌چنين خوراك‌هاي مخصوص عروس به مادر چاه مي‌برند و او داخل قنات مي‌شود. علي‌القاعده نيز بايد بدون لباس باشد و با آن آب غسل كند و شب را در قنات بگذراند. به اصطلاح مي‌گويند قنات نر شده و بايد به آن زن داد. فرداي آن روز زن از قنات بيرون مي‌آيد و تمام روستا به او احترام مي‌گذارند و هزينه‌هاي زندگي او را تا آخر تأمين مي‌كنند و او از آب و محصول سهم مي‌برد. اما از آن پس نبايد ديگر ازدواج كند، چرا كه مردم معتقدند او زن قنات است و قنات هم زنش را هيچ وقت طلاق نمي‌دهد. اين رسم به نوعي از ميترائيسم گرفته شده است‌. خيلي از معابد ميترائيسم در مراغه و نقاط ديگر داراي سردابه‌هايي است كه ميترا درون آن‌ها زندگي مي‌كند و اين رسم شايد از آن منشعب شده باشد.

اين نر بودن قنات به چه معناست‌؟ آيا در همه جا چنين اعتقادي وجود دارد؟

بله در بيشتر نقاط ايران قنات‌ها را با عنوان نر و ماده اطلاق مي‌كنند و هر كدام مشخصات مخصوص به خود را دارند. آب نر معمولاً يك‌سري خصوصيات دارد. مثلاً پرزور است‌، از لحاظ آشاميدن سنگين است و معمولاً در آبياري خرابي به بار مي‌آورد. گل‌آلود است‌، املاح دارد و در جويي اگر جاري مي‌شود در آن علف هرز كم‌تر سبز مي‌شود و وقتي دست يا بدن آدم با اين آب تماس مي‌گيرد حالت لرزش و چندش به او دست مي‌دهد. ولي قنات ماده آب سبكي دارد، در مسيري كه مي‌رود علف هرز سبز مي‌شود، با آرامش حركت مي‌كند، آب بسيار سبكي دارد، املاح خيلي كمي دارد و هنگام آبياري اصلاً اذيت نمي‌كند. محصولاتي كه از اين آب سيراب مي‌شوند بار بيش‌تري مي‌دهند و هميشه هم زلال است‌. در واقع قناتي كه ماده باشد در طول سال هميشه يكسان آب دارد حالا چه بارندگي باشد و چه نباشد.

فكر مي‌كنيد امروز قنات‌ها در چه وضعيتي قرار دارند و چه كاري بايد براي آن‌ها كرد؟

براي آن‌ها كار زيادي لازم نيست كه انجام شود. همين كه ترميم و بازسازي شوند، و مدام به وضعيت‌شان رسيدگي شود آن‌ها مي‌توانند تا سال‌هاي سال زنده بمانند. همان طور كه تا كنون مانده‌اند. قنات‌ها هنوز هم بخش عمده‌اي از آب شرب تهران را تأمين مي‌كنند و اين اصل در همه جاي كشور صدق مي‌كند. فقط بايد به آن‌ها رسيدگي كرد و اين توقع زيادي نيست‌.

این پرسش و پاسخ برگرفته از صحبت‌های جناب آقای سلیم سلیمی مؤید (مردم‌شناس) با الهه خسروي يگانه درج شده در روزنامه‌ي اعتماد مورخ ٧/١٢/١٣٨٢ می‌باشد.

در انتهای سخن امید آن می‌رود که با توجه به مطالب یادشده، اندکی دقیق‌تر به پیرامون خویش بنگریم و از آن‌چه پیشینیان برای ما به یادگار باقی گذاشتند آن‌چنان که درخورشان بوده است محافظت کرده و در عین حال با استفاده و به‌کارگیری دقیق آن‌ها به همه جهانیان ثابت کنیم که ما ایرانیان امروز فرزندان خلف همان بزرگان هستیم.

منابع:

^۱ مجموعه مقالات اولین همایش بین‌المللی قنات. یزد ١٣٧٩
^۲ مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آب
^۳ روزنامه‌ي اعتماد
^۴ روزنامه‌ي ایران امروز
^۵ وب سایت سرزمین اهورایی
^۶ خبرگزاری میراث فرهنگی
^۷ مرکز توسعه تجارت کیش
^۸ ماه‌نامه‌‌ي الکترونیکی بهارستان (شماره‌‌ي هفدهم)
^۹ روزنامه‌ي همشهری - اردی‌بهشت ماه ١٣٧٩
^۱۰ وب‌سایت کاریز

دریاچه ارومیه در شمال غربی ایران و در منطقهٔ آذربایجان واقع شده‌است. این دریاچه طبق آخرین تقسیمات کشوری، بین دو استان آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی تقسیم شده‌است. دریاچهٔ ارومیه، بزرگ‌ترین دریاچهٔ داخلی ایران و دومین دریاچهٔ آب‌شور دنیا است.  آب این دریاچه بسیار شور بوده و عمدتاً از رودخانه‌های زرینه‌رود، سیمینه‌رود، گدار، باراندوز، شهرچای، نازلو و زولا تغذیه می‌شود.

به گزارش بانکی دات آی آر دریاچه ارومیه بزرگ‌ترین آبگیر دایمی آسیای غربی است که در شمال غرب فلات ایران قرار گرفته‌است. پارک ملی دریاچه ارومیه پس از مرداب انزلی، از جالب‌ترین و نغزترین زیستگاه‌های طبیعی جانوران در ایران به‌شمار می‌رود. این دریاچه در حال حاضر ۲۷ گونه پستاندار، ۲۱۲ گونه پرنده، ۴۱ گونه خزنده، ۷ گونه دوزیست و ۲۶ گونه ماهی حیات وحش این دریاچه را تشکیل داده‌است

نام کهن این دریاچه چیچَست بوده‌است. این واژه، واژه‌ایست از زبان اوستایی و پارسی باستان و تلفظ آن چَئِچَستَ بوده‌است. دریاچهٔ چیچست در اسطوره‌های ایرانی نقشی بنیادین دارد. عرصهٔ بسیاری از رویدادهای مهم زندگی کیخسرو، کرانه این دریاچه بوده‌است. دژ بهمن که کیخسرو در نبردی غول‌آسا و سهمگین آن را می‌گشاید و از چنگ دیوان به‌در می‌آورد، در نزدیکی همین دریاچه بوده و بسیاری از اسطوره‌های دیگر.

دریاچهٔ ارومیه یکی از زیستگاه‌های طبیعی مهم در منطقهٔ آذربایجان که در عین حال برای ورزش‌های آبی همانند شنا، قایقرانی و اسکی روی آب نیز بسیار مناسب می‌باشد، این دریاچه که با سواحل زیبا و آب‌شور و شفابخش خود گردشگران بسیاری را در فصول مختلف و علی‌الخصوص در تابستان به‌سوی خود جلب می‌نماید، از نظر داشتن مینرال‌های مختلف، دارای یکی از کمیاب‌ترین منابع طبیعی بوده است.

تصاویر زیر این دریاچه زیبا در ماه های مختلف سال را به نمایش می گذارد.

این دریاچه این روزها به این زیبایی ها نیست و به قرمزی گراییدن رنگ آب آن و اظهار نظر برخی کارشناسان مبنی بر این که اصلاح آب این دریا چه سالها به طول خواهد انجامید نگرانی مردم و دوستاران طبیعت را به همراه داشته است.

   گردآوری شده از:banki.ir

دریای عُمان (به عربی: خليج عمان) در جغرافیای امروز به پهنه‌ای آبی گفته می شود کهخلیج فارس را از طریق شرق تنگه هرمز به دریای عرب یا دریای مکران وصل می کند. سواحل شرقی ایران در شمال این دریا وسواحل شمال عمان و بخش کوچکی از امارات در جنوب آن جای دارند. بطور رسمی در سازمانهای بین المللی و زبان‌های دیگر آن را خلیج عمان می‌نامند. اما در جغرافیای اسلامی دریای عمان نام دارد که در قدیم شامل منطقه فعلی دریای عرب نیز می شده است و گاهی به آن دریای مکران و دریای اخضر نیز می گفته اند.

در منابع تاریخی قدیمی تر تمام پهنه این خلیج و دریای عرب فعلی را مجموعا به نام‌های دریای مکران و بحر اخضر و در بعضی منابع اروپایی قدیم با نام دریای اریترا و دریای رومیروم و دریای هندوس نیز یاد کرده اند که گاهی به کل اقیانوس هند و پهنه‌های آبی مرتبط با آن نیز گفته می‌شده است. نام این دریا به همراه دریای عرب امروزی از سوی جغرافی نویسان مسلمان، هندی هاو پارسیان مُکران -مکران که گویا تغییر یافته(مهی خوران) است و اروپائیان با تلفظ Mecran- Makran بکار برده اند." گاهی اوقات دریای مکران آبهای کل جنوب ایران و پاکستان فعلی قلمداد شده و دریای عمان نیز به سواحل عمان اطلاق شده استعمانا"ی تاریخی در واقع نام یکی از شهرهای جنوب ایران و در فاصله غرب چابهار فعلی و بندر جاسک قرار داشته است. نگاه شود( به نقشه پریپلوس ).  حاکمیت بی چون و چرای ایراندر دو سوی آب های خلیج فارس و دریای مُکران و جزایر این دو دریا در طول تاریخ چند هزار ساله مسأله‌ای انکارناپذیر است.^[۳] بندر راهبردی چابهار که تنها بندر اقیانوسی ایران است نیز در شمال این دریا قرار دارد و نزدیک‌ترین و آسان‌ترین راه دسترسی کشورهای آسیای میانه(که محصور در خشکی‌اند) به آبهای آزاد است. خورهای دریای عمان کمتر از خورهای خلیج فارس است. قرار است کریدور شمال-جنوبایجاد و راه آهنی از بندر چابهار تازاهدان و از آنجا به افغانستان و همچنین به راه آهن مشهد بافق وصل شود.

گردآوری شده ار:

http://bistoonnews.com/

http://fa.wikipedia.org/

این دریاچه با طول تقریبی ۱۲۰۰ کیلومتر و عرض متوسط ۳۲۰ کیلومتر و مساحت ۴۳۸۰۰۰ کیلومتر مربع وحجم ۷۷۰۰۰۰ کیلومتر مکعب بزرگترین دریاچهجهان است. باریک ترین عرض آن ۲۲۰ کیلومتر بین شبه جزیره آبشوران و دماغه کواولی و عریض ترین بخش آن حدود ۵۴۵ کیلومتر در شمال آن قرار دارد، کم عمق ترین ناحیه این دریاچه ۲۵ متر در منطقه شمالی است و عمیق ترین مناطق در قسمت مرکزی و جنوبی واقع شده‌است که در بعضی از مناطق جنوبی ۹۰۰ الی ۱۰۰۰ متر عمق دارد، سواحل این دریاچه جمعاً ۶۳۷۹ کیلومتر است که حدود ۹۲۲ کیلومتر آن در خاک ایران واقع شده‌است و وسعت حوزة آبگیر آن ۳۷۳۳۰۰۰ کیلومتر مربع است که ۲۵۶۰۰۰ کیلومتر مربع آن در خاک ایران قرار دارد. این دریاچه ۲۸ متر پائین تر از سطح اقیانوسها است و بنا براین هیچگونه خروجی از این دریاچه وجود ندارد.

.۸۱٪ آب ورودی خزر را رود عظیم ولگا تامین می‌کند. عمق آن از شمال به جنوب افزایش می‌یابد. میانگین ژرفای این دریاچه در ناحیه شمالی کم‌تر از ۱۰ متر، در بخش میانی بین ۱۸۰ تا ۷۸۸ متر و در بخش جنوبی که آب‌های کناره ایران را تشکیل می‌دهد به ۹۶۰ تا ژرفای ۱۰۲۵ متری نیز در ناحیه جنوبی این دریاچه گزارش شده‌است. جهت جریان آب این دریاچه از سمت شمال غربی به جنوب شرقی است. دریای خزر از ۵۷۵ نوع گیاه، ۱۳۳۲ گونه جانور و ۸۵۰ نمونه ماهی برخوردار است؛ و ۹۰ درصد خاویار جهان از این دریای صید می‌شود. مهم ترین ویژگی اقتصادی خزر، نفت و گاز است نفت در خزر سال ۱۳۰۲ / ۱۹۲۳ در باکو کشف شد. ذخایر اثبات شده نفت در این دریای ۳۲ میلیارد بشکه می‌باشد و این یعنی حدود ۴ درصد از کل ذخایر نفت خاورمیانه. ذخایر احتمالی نفت این حوزه نیز در حدود ۱۶۳ میلیارد بشکه دیگر برآورد شده‌است. .

جهت جریان آب این دریاچه از سمت شمال غربی به جنوب شرقی است. همین جهت جریان و ژرفای زیاد آب در کرانه‌های ایران که باعث کندی حرکت جریان می‌شود منجر به تجمع انواع آلودگی‌های این دریاچه در سواحل ایران به میزانی بیش از کرانه‌های دیگر کشورها می‌شود.

این دریا، محیط زیست گرانبهاترین ماهی‌های دنیا است. در بخش جنوبی دریای مازندران و رودخانه‌هایی که به آن می‌ریزند یعنی سواحل مربوط به ایران، ۷۸ گونه و زیرگونه ماهی یافت می‌شود. از مهمترین رودخانه‌هایی که به این دریای می‌ریزد می‌توان از سپید رود و پیلورود(رود بزرگ) و هراز نام برد. دریای مازندران یکی از بوم‌شناخت‌های آبی جهان است که محیطی مناسب برای زندگی و رشد مرغوب‌ترینماهی‌های خاویاری جهان است. ۹۰ درصد صید ماهیان خاویاری مختص به این دریای است. 

                         

                         

سطح وسیعی از استان چهارمحال و بختیاری را سرچشمه‌های رودخانه کارون تشکیل می‌دهند. رودخانه کارون (که دشت خوزستان از رسوب‌های آن به وجود آمده است)، از رودخانه‌های پرآب ایران به شمار می‌رود که سالانه میلیاردها مترمکعب آب در آن جریان می‌یابد. همچنین کارون با طول 950 کیلومتر، بزرگ‌ترین رود ایران نیز به شمار می‌رود.

رود کارون از دو شعبه مهم تشکیل یافته است:

1- رود کوهرنگ: رود کوهرنگ که در محل به آن آب کوهرنگ می‌گویند، بخش علیای رود کارون است و از دامنه جنوبی رشته کوه کوهرنگ واقع در 158 کیلومتری غرب اصفهان، سرچشمه می‌گیرد و به طرز جالبی از یک تونل طبیعی بیرون می‌ریزد و پس از طی 1/5 کیلومتر و پیوستن به آب دیگری به نام «شیخ علی‌خان» به سوی جنوب شرقی جریان می‌یابد و به «دوآب» محلق شده، نام کارون به خود می‌گیرد. در این قسمت است که آب کوه سبز یا رود درکش ورکش یا بهشت‌آباد که عمق دره‌اش حدود 60 متر است، در نزدیک دوپلان (دوپل‌ها) به شاخه اصلی رود کارون که از مجموعه‌ای از نهر آب‌ها در ارتفاعات شمال شرقی اشکفت دهستان بازفت سرچشمه می‌گیرد، ملحق می‌شود. از این محل به بعد، پس از گذر از روستای آب سفید، جهت کارون از شمال غربی به جنوب شرقی است. پس از گذشتن از برنجکان و دره بید، دره یاس و روستای معدن، در جنوب این آبادی، به نهرآب دیگری به نام لردگان که از برم لردگان در دهستان خان میرزا سرچشمه می‌گیرد می‌پیوندد و از آن پس به سوی شرق جریان می‌یابد.

کارون در سر راه خود به غرب، رود خِرسان را که در شرق لردگان سرچشمه دارد، در پل شلیل به همراهی می‌گیرد. سپس آب بازفت را که از ارتفاعات زردکوه سرچشمه گرفته و در جنوب شاخه اصلی کارون و به موازات آن از شمال غربی به جنوب شرقی جریان دارد، دربر می‌گیرد و پس از آن در قسمت جنوب غربی و غرب استان چهارمحال و بختیاری، یکی از مرزهای طبیعی منطقه را تشکیل می‌دهد و سپس راهی خوزستان می‌شود. رود کارون سپس در جهت شمال غربی برخلاف مسیر اصلی، ولی به موازات آن سیر می‌کند و سرانجام به سوی جنوب در تنگه‌هایی که ویرانه‌های دو بنای ساسانی مشرف بر آن هستند، به دشت عقیلی وارد می‌شود. این رود سپس به نقطه‌ای که تقریباً در 30 کیلومتری شمال شوشتر قرار دارد، وارد جلگه خوزستان می‌شود. در این مسیر چند شعبه دیگر به آن می‌ریزند که آب زیادی ندارند و از آن جمله چند شورابه یا آب‌هایی هستند که با مواد نفتی آمیخته‌اند.

رود کارون در 30 کیلومتری شمال شهر شوشتر به دو شعبه تقسیم می‌شود و این شهر را مانند جزیره‌ای در میان می‌گیرد. شعبه غربی رود کارون که بزرگ‌تر است و به نام آب شطیط یا چهاردانگه معروف است، از غرب شوشتر می‌گذرد. شعبه شرقی که کانالی مصنوعی است و ظاهراً در زمان اردشیر بابکان حفر شده که موسوم به آب گَرگَر یا دودانگه است. دو شعبه مزبور پس از حدود 50 کیلومتر مجدداً در بند قیر به هم می‌پیوندند. در بند قیر آب دیز یا رود دز یا رود دزفول داخل کارون می‌شود.

2- رود دز: رود دز که نویسندگان یونانی آن را گپراتاس نوشته‌اند، در زمان آبادی جندی‌شاپور، به سبب نزدیک بودن به آن، رود جندی‌شاپور نامیده می‌شد و اکنون به دلیل آن که از پای دز روناش (قلعه دزفول) می‌گذرد، به آبِ دزفول معروف است. رودخانه دز که سرچشمه اصلی آن در سربند اراک و الیگودرز و دره‌های اشترانکوه است، بیشتر مسیر پرپیچ و خم آن، از کوهستان و تنگه‌های مرتفع صعب‌العبور می‌گذرد و در بالای دزفول وارد دشت خوزستان می‌شود و در بند قیر یا وندنیکان به کارون می‌ریزد. طول رود دز تا بند قیر حدود 515 کیلومتر است و نام‌های محلی آن، رود الیگودرز، رود ماربره، رود تیره و رودخانه سزار می‌باشند.

کارون از بند قیر راه خود را در امتداد جنوب ادامه داده از وسط شهر اهواز می‌گذرد و این شهر را به دو قسمت تقسیم می‌کند. رود کارون پس از اهواز به سوی خرمشهر جریان می‌یابد.

در حال حاضر رود کارون به دو شعبه تقسیم می‌شود که یک شعبه آن به نام بهمنشیر تقریباً موازی با اروندرود جریان یافته به خلیج فارس می‌ریزد و دیگری به نام کارون از خرمشهر عبور کرده داخل اروندرود می‌شود.

وجه تسمیه رود کارون: کارون (کرند) معرف واژه «کرنگ» است که اصل آن «کوه‌رنگ» یا «کوه‌رنگین» بوده است. کرنگ در قدیم نام بلوکی در کوهستان بختیاری که آن را «وهشت هرمز» (بهشت هرمز) هم می‌گفته‌اند، بوده است و نام رود کوهرنگ از نام این بلوک و شهر گرفته شده است. در عهد باستان، نویسندگان یونانی آن را به نام «پاسی تیگریس» و «التیوس» و «اِلوس» نوشته‌اند. احتمال دارد که «پاسی تیگریس»، تحریف شده «بچه تیگره» باشد که در فرس قدیم به معنی تند و تیز استعمال می‌شده است و واژه تبر، تیز و تیغ از آن مأخوذ است و رود بغداد را که نسبت به فرات تندتر بود، در آن زمان «تیگره» می‌نامیدند که بعد «تیگله» شده و اعراب معرب کرده و «دجله» گفته‌اند. احمد کسروی بر این باور بود که ایرانیان باستان دجله را «دیگله» یا «دیگلد» می‌نامیده‌اند و همان کلمه را اعراب گرفته و به شکل «دجله» تغییر داده‌اند. به گفته یاقوت حموی، پیش از اسلام، رود کارون را «دیله کودک» می‌نامیدند و اعراب کلمه دوم را انداختند و برای حفظ معنی آن به قاعده عربی، تصغیرش کردند و «دجیل الاهواز» خواندند. در زمان ساسانیان به رود کارون «مسرقان» نیز می‌گفتند. ظاهراً برای اولین بار نام «مسرقان» در بندهشن پهلوی دیده شده که آن را «بادجیل» (رود کارون) جزو رودهای ایران ذکر کرده است. میرزا سیدجعفرخان مهندس‌باشی (مشیرالدوله)، بر این عقیده بود که کارون یا کورن همان رود کارون است که در سده 13 هجری قمری به صورت واقعی آن، «کاران» نوشته می‌شده است. بنابراین با توجه به مطالب گفته شده می‌توان گفت که در ایران باستان رود کارون را «پاسی تیگریس» می‌نامیدند و چون از اهواز می‌گذشت، اعراب آن را «دجیل الاهواز» می‌خواندند. بعدها اسم «دجیل» تغییر کرد و آن را «کارون»، مأخوذ از واژه «کوهرنگ» نامیدند.

کارون تنها رود قابل کشتیرانی ایران است که از دوران باستان تا امروز، کشتی‌ها در آن رفت و آمد می‌کرده‌اند. مناسب‌ترین زمان کشتیرانی در کارون، از دی ماه هر سال تا خرداد ماه سال بعد می‌باشد که سطح آب بالا است. پایین‌ترین سطح آب از مرداد تا هنگام شروع باران‌های پاییزی است.

         گرد آوری :http://www.wikipg.com/

در میان رشته کوه های زاگرس و در دامنه اشترانکوه، دریاچه آب شیرین دائمی تشکیل شده که به صورت یکی از جاذبه های دیدنی استان لرستان و حتی کل کشور شناخته می شود.دریاچه گهر با وسعت 85 هکتار، به طول تقریبی 1700 متر و عرض میانگین 500 متر در ارتفاع 2360 متری از سطح آب های آزاد قرار گرفته است. این دریاچه زیبا در فاصله حدود 35 کیلومتری شهرستان دورود واقع شده و مسیر اصلی دسترسی به آن نیز ز طریق همین شهرستان است.
 

درياچه گهر؛ دورود؛ استان لرستان

دریاچه در میان دره ای وسیع واقع شده و آب آن از ذوب برف های اشترانكوه و انباشت آب آن ایجاد می شود. دریاچه گهر مانند آبگیری است كه از چشمه ها، آبشارها و سراب های اشترانكوه پر شده و آب آن در تابستان و زمستان ثابت است. بیشتر سطح دریاچه گهر در زمستان یخ می بندد.
 

اشترانکوه؛ مسیر دریاچه گهر؛ دورود

انواع بوته ها، درختان تنومند بید، گیاهان و گلهای زیبای پیرامونی، اطراف دریاچه را به صورت یك پارك طبیعی شگفت انگیز در آورده است. زیبایی خیره كننده و چشم اندازهای بدیع دریاچه سبب شده هر ساله با وجود سختی راه، انبوهی از مردم لرستان، استان های اطراف و دیگر نقاط كشور، پای پیاده یا سواره به دیدن دریاچه و زیبایی های آن بروند و چند روزی از اوقات فراغت خود را در آنجا سپری كنند.
مسیر اصلی دریاچه از دورود شروع شده و پس از طی مسافت حدود 18 کیلومتر به انتهای آسفالت شده جاده می رسد. از این نقطه که به عنوان چشمه اول شناخته می شود، مسیر پیاده روی شروع شده که حدود 5 تا 6 ساعت به طول می انجامد. مسیر ابتدا با شیب ملایم به سمت بالا شروع شده و پس از حدود 1 ساعت شیب منفی تندی آغاز می شود. مسیر شیب منفی حدود 2 ساعت زمان نیاز داشته که در انتهای آن چشمه دوم واقع شده است. بعد از چشمه دوم تا انتهای مسیر که دریاچه بزرگ گهر واقع شده حدود 2 ساعت دیگر زمان نیاز دارد.
 

مسیر دسترسی به دریاچه گهر از شهر دورود





چشمه دوم در مسير درياچه گهر؛ دورود





ادامه مسیر دریاچه گهر در کنار رودخانه؛ دورود

در ضلع غربی دریاچه منطقه ای پارک مانند وجود دارد که به صورت محلی برای استراحت مسافران با تفکیک مجرد و خانواده ایجاد شده است. این محل دارای آب آشامیدنی سالم، روشنایی، توالت، پاسگاه انتظامی، ایستگاه امداد و کمک های اولیه و همچنین به دلیل وجود BTS دارای سرویس موبایل می باشد.
 

چادرهای اطراف دریاچه گهر؛ غرب دریاچه

دریاچه دارای امکان شنا و ماهیگیری بوده که البته به دلیل عمیق و سرد بودن آن کمی برای شنا خطرناک به نظر می رسد. ماهی های موجود در دریاچه از نوع قزل آلای خال سیاه است که البته اکثر ماهیگیرانی که به منطقه مراجعه کرده اند نتوانسته اند بیش از 2-3 ماهی در روز شکار کنند.
 

تصاویر مختلفی از تفریحات کنار دریاچه گهر

سمت شمال و جنوب دریاچه چسبیده به کوه بوده و محل های زیادی برای چادر زدن ندارد. اما سمت شرق دریاچه منطقه ای جنگلی-ساحلی است که با طی مسافت حدود 1500 متر می توان به آن رسید. مساحت این جنگل زیاد نبوده و با حدود 15 دقیقه پیاده روی می توان به انتهای آن رسید. 

 

ساحل شرقی دریاچه گهر و مسیر دسترسی به آن

با طی حدود نیم ساعت در امتداد همین مسیر دریاچه کوچک دیگری که بیشتر شبیه به مرداب است نمایان می شود. این دریاچه به دریاچه دوم گهر معروف بوده و به دلیل دور از دسترس بودن، کمی بکر تر از دریاچه اول است.
 

دریاچه دوم (مرداب) گهر و مسیر دسترسی به آن

در صورتی که قصد سفر به این دریاچه را دارید حتما به مشکل بودن مسیر توجه داشته باشید. مسیر طولانی و مشکل است و در صورتی که به مسیرهای کوهستانی و کوهنوردی عادت ندارید احتمالا دچار مشکلاتی خواهید شد. توجه داشته باشید که در کنار دریاچه مغازه ای وجود دارد که برخی از مایحتاج خود را می توانید از آن تهیه کنید. البته این مغازه فقط در سه ماه تابستان فعال بوده و در سایر ایام سال تعطیل است.
مسیر دیگری از طریق شهر الیگودرز برای رسیدن به دریاچه وجود دارد که طبق گفته اهالی هم کوتاه تر و هم سرسبز تر است. تنها مشکل این مسیر وجود راه ماشین رو نامناسب است که هر اتومبیلی قادر به طی آن نیست.

منابع:
anobanini
irib (dot) ir

اوان، دریاچه ای بر بام قزوین 

دریاچه اُوان، در 88 کیلومتری شمال شرق قزوین واقع شده است. از اتوبان تهران- قزوین که به ورودی قزوین و در اصطلاح مردم محلی، به میدان غریب کش رسیدید، سمت راستتان تابلوی الموت را می بینید. مسیر قزوین و الموت که مسیری تماشائی و پر از دشت های سرسبز و البته کوهستانی و صعب العبور و پر از گردنه های خطرناک و بسیار زیبا است را ادامه می دهید. از رجائی دشت که بگذرید و حدود 3 ساعت که راه بپیمائید به یک دو راهی می رسید. یک راه به سمت الموت می رود و راه دیگر به دریاچه اُوان. پس از طی 8 کیلومتر و گذشتن از روستای سرسبز زرآباد، گردنه آخر را که رد کنید ، دریاچه اُوان پیدا می شود.

اُوان دریاچه ای است با مساحت 70 هزار متر مربع که در ارتفاع 1815 متری از سطح دریا و در میان چهار روستای اوان، وربن، زوار دشت و زرآباد واقع شده است. عمق دریاچه طبق آخرین برآورد که یک گروه غواصی در سال 92 انجام دادند برابر با 6.8 متر اندازه گیری شده است. هیچ رودی به دریاچه نمی ریزد و آب آن از چشمه های جوشانی که از کف دریاچه به بالا می آید تامین می شود و از سرریز آب دریاچه، مزارع کشاورزی اطراف تغذیه می گردد.

به علت ارتفاع بالای دریاچه و قرار گرفتن در دامنه ی کوه خشچال، آب و هوای دریاچه در زمستان و پائیز بسیار سرد است که در زمستان، سطح دریاچه یخ می بندد و می توان در آن اسکیت سواری کرد. در فصل تابستان، آب دریاچه برای شنا مناسب است و علاوه بر آن قایق های پدالی در فصول معتدل و گرم، پذیرای گردشگران خواهد بود و دقایقی لذت بخش را رقم خواهد زد. برای رفتن به دریاچه اُوان می توان از تورهای گردشگری یک روزه استفاده کرد و علاوه بر آن، اگر گروه کوچکی بودید می توانید با کرایه تاکسی یا مینی بوس در شهر قزوین از طبیعت الموت و اُوان لذت ببرید.

برای رفتن به دریاچه، حتما لباس گرم با خودتان ببرید و وعده ی غذایی همراه داشته باشید. در کنار دریاچه سرویس های بهداشتی و محل هایی برای چادر زدن و فضایی برای پارک اتومبیل هم پیش بینی شده است تا دغدغه کمتری برای گردشگران وجود داشته باشد.

دریاچه اُوان

 دریاچه اُوان

 دریاچه اُوان

 دریاچه اُوان

 دریاچه اُوان

 دریاچه اُوان

با دریاچه جازموریان (جزموریان) بیشتر آشنا شویم

آب‌شناسی

آب‌شناسی یا هیدرولوژی (به انگلیسی: Hydrology) از دو کلمه Hydro به معنی آب و Logos به معنی شناسایی تشکیل شده است و به معنای وسیع کلمه، علم آب است. یعنی علمی که در مورد پیدایش، خصوصیات و نحوهٔ توزیع آب در طبیعت بحث می‌کند[۱].

دید کلی

تعریفی از هیدرولوژی که به صورت عام رواج داشته باشد و مورد تائید انجمن دولتی علوم و فناوری آمریکا نیز قرار گرفته‌است و برگزیده شده‌است، بدین صورت است که: هیدرولوژی علم مطالعهٔ آب بر روی کره زمین است و در مورد پیدایش، چرخش و توزیع آب در طبیعت، خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آب، واکنش‌های آب در محیط و ارتباط آن با موجودات زنده بحث می‌کند.

تاریخچه و تکامل آب شناسس

تا جایی که تاریخ نشان می‌دهد اولین تجارب آب شناسی مربوط به سومریها و مصریها در منطقه خاورمیانه است بطوری که قدمت سد سازی روی رودخانه نیل به ۴۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد در همین زمان فعالیتهای مشابهی در چین نیز وجود داشته است. از بدو تاریخ تا حدود ۱۴۰۰ سال بعد ازمیلاد مسیح فلاسفه و دانشمندان مختلفی از جمله هومر طالس، افلاطون، ارسطو و پلنی در مورد سیکل هیدرولوژی اندیشه‌های گوناگونی ارائه کرده‌اند و کم کم مفاهیم فلسفی هیدرولوژی جای خود را به مشاهدات علمی دادند. 

 وضعیت آب در جهان

آب شیرین نه یک منبع جهانی، بلکه منبعی منطقه‌ای محسوب می‌شود که در حوزه‌های آبخیز خاصی از جهان قابل دسترس است و به دلیل محدودیت‌آن به اشکال مختلفی یافت می‌شود. در برخی از حوزه‌های آبخیز این محدودیت‌ها فصلی هستند که به قابلیت و توانایی ذخیره سازی آب در دوره‌های خشک وابسته است. در سایر مناطق، محدودیت‌ها از میزان تغذیه» دوباره» سفره‌های آب زیرزمینی، میزان ذوب برف یا از ظرفیت خاک جنگل‌ها برای ذخیره سازی آب متأثر است. ‌ ‌

ماهیت منطقه‌ای منابع آب مانع از آن شده است تا جامعه» جهانی بیانیه یا کنوانسیون خاصی را برای آن تصویب کند؛ بیانیه‌ای که به طور فزاینده عمق نگرانی‌های بشر را در این خصوص منعکس سازد. آب کالایی منحصر به فرد و ماده‌ای بسیار حیاتی است. محدودیت‌های این ماده حیاتی ظرفیت‌های سایر منابع حیاتی  — از جمله غذا، انرژی، ذخایر ماهی و حیات وحش– را تحت فشار قرار می‌دهد. استحصال سایر منابع — از جمله غذا، مواد معدنی و فرآورده‌های جنگلی– نیز به تناسب مقدار کمی و کیفی منابع آب می‌تواند محدود شود. در شماری از حوزه‌های آبخیز جهان محدودیت‌های آب آشکار شده است. در برخی از فقیرترین و ثروتمندترین کشورهای جهان نیز سرانه استحصال آب به دلیل مسایل زیست‌محیطی، افزایش هزینه‌ها و کمیابی درحال کاهش است.

توزیع جریان‌های آبی نیز در سطح جهان نامتعادل است و با توزیع جمعیت تناسب ندارد. ‌ ‌

از مجموع کل آب‌های جهان، 4/97 درصد آن را آب شور دریاها و اقیانوس‌ها تشکیل میدهند که به دلیل شوری در عمل قابل استفاده نیستند. به این ترتیب از مجموع منابع آبی جهان، ذخایر آب شیرین تنها 6/2 درصد کل حجم ذخایر آبهای سطح زمین را شامل میشود که بخش اعظم آن به صورت یخ در قطبهای کره زمین و یخچال‌های طبیعی (98/1 درصد) و آب‌های زیر‌زمینی ( 59/0 درصد ) وجود دارند که در دسترس نیستند . به این ترتیب از مجموع آب‌های کره زمین تنها 014/0 درصد آب  قابل استفاده بوده و در واقع حیات آدمی وابسته به همین مقدار  اندک آب  است . از این مقدار نیز حدود 001/0 درصد، آب موجود در اتمسفر،  رودخانه ها، گیاهان و جانوران، 005/0 درصد رطوبت خاک و 007/0 درصد آب شیرین موجود در دریاچه ها است. ‌ ‌

مواد تشکيل دهنده شورابه هاي دریاچه نمک

درياچه نمک بعنوان يکي از عظيم ترين معادن سطحي کشور به وسعت تقريبي 3000 کيلومتر مربع ، حدفاصل سه استان ، اصفهان ، قم و تهران قرار دارد.
تاکنون به شيوه هاي سنتي ، تنها از نمک طعات موجود در اين عرصه بسيار گسترده جهت مصارف صنعتي ، مورد استفاده قرار گرفته است. اين در حالي است که به استناد تحقيقات انجام گرفته در خصوص ترکيبات تشکيل دهنده نمکهاي درياچه ، موادي از قبيل سديم کلريد، سديم سولفات ، منيزيم کلريد و منيزيم سولفات از جمله بارزترين و مهمترين ترکيبات تشکيل دهنده اين منبع عظيم خدادادي به شمار مي آيد.

بنابراين باتوجه به اهميت مواد شيميايي نظير منيزيم بويژه در زمينه هاي مختلف صنعتي همچون داروسازي و صنايع فولاد ، تحقيقات گسترده اي در اين خصوص با همکاري شرکت ملي فولاد ايران انجام گرفت ، براساس دستورالعمل هاي تدوين شده در طرح تحقيقاتي ترکيبات شورابه هاي درياچه نمک ، ابتدا در عرصه 3000 کيلومتر مربعي درياچه ، نقاطي جهت نمونه برداري مشخص شد و باتوجه به ابزار و امکانات پيشرفت شرکت ملي فولاد ايران، سکوهاي بتني به فواصل چند کيلومتر از يکديگر در نقاط از پيش تعيين شد ه ، احداث گرديد و همزمان با آن ، عمليات حفاري و نمونه برداري انجام گرفت. نمونه ها را پس از کد گذاري به روش دقيق آناليز دستگاهي و آزمايشگاهي مورد آناليز ترکيبات شيميايي قرار گرفت و ميزان درصد منيزيم در هر نمونه مورد بررسي و تحليل واقع شد.

منيزيم از نظر فراواني هشتتمين عنصر در قشر خارجي زمين به شمار مي آيد و اغلب اين فلز ، بصورت ترکيبهاي محلول در آب درياها و يا بصورت سنگ معدن منيزيم کلريد ، در طبيعت يافت مي شود . ميزان منيزيم استحصالي از آب دريا تنها 2/0 تا 3/0 درصد مي باشد. نتايج حاصل از تحقيقات انجام گرفته پيرامون ترکيبات منيزيم درياچه نمک ، ميز ان منيزيم استحصالي را 35 تا 50 برابر منيزيم آب دريا ( يعني 10 تا 7/14 درصد ) نشان مي دهد. بنابراين شورابه هاي درياچه نمک يکي ازغني ترين معادن و منابع عظيم توليد منيزيم به شمار مي آيد. علاوه بر اين مزيت استحصالي منيزيم درياچه نمک از لحاظ اقتصادي حتي قابل مقايسه با منيزيم حاصل از آب دريا نمي باشد و از هر 100 کيلوگرم نمک ، 10 تا 14 کيلوگرم منيزيم بدست مي آيد.

تالاب کجی نمکزار

تالاب کجی در موقعیت جغرافیایی E595620 و N320612 در استان خراسان جنوبی قرار دارد. تالاب کجی و دریاچه نمک در شمال غربی روستای چاه دراز و در 75 کیلومتری شهرستان نهبندان و در حاشیه محور ارتباطی بیرجند به زاهدان قرار گرفته است. وسعت تالاب 22765 هکتار است. این تالاب یک پدیده منحصر بفرد در شرق کشور است. با توجه به آبگیری خوب تالاب در سال 1389، 14 گونه پرنده آبزی و کنار آبزی از قبیل مرغابی سرسبز و فلامینگو به این تالاب مهاجرت کرده اند. از پرندگان بومی منطقه میتوان به زاغ بور، هوبره و عقاب طلایی، از خزندگان میتوان به مار قیطانی، مار شتری، مار پلنگی و تیر مار و بزمجه بیابانی اشاره کرد.

حاشیه تالاب زیستگاه 14 گونه پستاندار از قبیل، خرگوش، روباه، کفتار، گرگ، پایکا، پامسواکی،زرده بر و تشی است. آب تالاب به واسطه املاح معدنی موجود در آن دارای خواص درمانی برای بیماریهایی نظیر آرتروز، رماتیسم و بیماریهای مفاصل است.

تالاب زیبای کجی نمکزار نهبندان با 22 هزار هکتار وسعت یکی از مناطق گردشگری خراسان جنوبی است که با وجود خشکسالی های پیاپی همچنان زنده است. تالاب کجی نمکزار، شوره زاری وسیع است که به دلیل پایین بودن سطح ارتفاع آن نسبت به مناطق اطراف محل تجمع زهاب منطقه است. این پدیده با توجه به شوری بیش از حد خاک آن به دریاچه نمکی تبدیل شده و مامن زندگی پرندگان و حیوانات زیادی است. هر چند در سال های اخیر به دلیل خشکسالی از میزان آب تالاب کاسته شده ولی به طور کلی در فصول پاییز و زمستان همواره آب دارد و محل امنی برای پرندگان مهاجر آبزی محسوب می شود.

این قابلیت باعث شده است هر سال تعداد زیادی از پرندگان مهاجر چون اردک سرسبز، کشیم گردن سیاه، حواصیل خاکستری، سلیم طوقی و غیره به این پناهگاه مهاجرت کنند زیرا در آن پوشش گیاهی مناسب برای تخم گذاری پرندگان وجود دارد.

کویر نمک استبرق، شهر بابک

کویر نمک استبرق در موقعیت جغرافیایی N295525 E550515 در استان کرمان واقع است. کویر استبرق بیش از 200 سال پیش دریاچه کم عمقی بوده که به دلیل تغییرات اقلیمی خشک شده است و در حال حاضر شرایط کویری به خود گرفته است. این کویر در 16 کیلومتری جنوب شهربابک، در محدوده روستای استبرق قرار گرفته است و جالب آنکه در فاصله 2 کیلومتری از  آن آب شیرین و گوارا، تفاوتی جالب را برای گردشگران رقم می زند. به نظر می رسد این دریاچه ادامه ناپیوسته کفه نمک سیرجان باشد. ارتفاع کویر از سطح دریا در حدود 1754 متر است و گستره ای شمالی جنوبی دارد. طول کویر در حدود 4 کیلومتر و عرض آن در بیشترین حالت 1.5 کیلومتر است. به دلیل وجود دیواره ای طبیعی در سمت شرق کویر، سیلابهای فصلی و هرزآب های ورودی از شمال و جنوب کویر در این مکان جمع شده و به دلیل شوری خاکهای بالا دست حالت کویری و نمکزار به این منطقه داده است. از ارتفاعات مهم این منطقه می توان به کوه کلاغون در 8 کیلومتری شمال شرقی و هفت کوه در 16 کیلومتری شرق آن اشاره کرد.

پوشش گیاهی

در داخل کویر استبرق هیچ گونه پوشش گیاهی قابل مشاهده نیست. تنها در حاشیه کویر گیاهان هالوفیت و شور پسند همچون اشنان و گز قابل مشاهده هستند. در خارج از منطقه کویر در زمینهایی که شوری خاک کمی کاهش می یابد می توان پوشش گیاهی شامل تاغ، گون، اسفناج وحشي، تره تيزك، كاكوتي، فرفيون، گل گندم، شقايق كوهي، انغوزه، زنبق صحرايي، مليكا، خارشتر، كلاه ميرحسن، كاروانكش، افدرا، اسكنبيل، تاغ، قيچ، پرند، گز، گل كتاني، بابونه اي، شب بوي صحرايي، تلخك، اسفند ، علف شور، كلپوره، شيرينک مشاهده کرد. همچنین در حاشیه کویر نخلستانهای فراوانی قابل مشاهده است.

دسترسی

دسترسی به این کویر از طریق جاده ارتباطی شهرستان شهر بابک به روستای استبرق (مزرا)  امکانپذیر است.

دریاچه نمک سلکنون

دریاچه نمک سلکنون در موقعیت  جغرافیایی N3408 و E5448  در استان اصفهان، در جنوب کویر بزرگ مرکزی ایران و در شمال شرقی روستای مصر واقع شده است. منبع تامین آب نمک این دریاچه ،پسابهای کشاورزی روستای امیرآباد در جنوب روستای مصر است که در نزدیکی روستای مصر وارد زمین می شود و به صورت چشمه آب در نیزار مصر از زمین خارج شده و مجددا وارد زمین می شود ور در نزدیکی دریاچه از زمین خارج شده و پس از عبور از خاکهای شور وارد این دریاچه می شود. علت نامگذاری منطقه به سلکنون سیل عظیمی بوده است که در سال 1355 در منطقه مصر جاری شده و در این نقطه دریاچه بزرگی ایجاد کرده بود. در اصل این منطقه سیل کنون بوده است که در گذر زمان و برای سهولت در تلفظ به سلکنون تغییر یافته است. در حاشیه شمالی این منطقه ماسه های روان با پوشش گیاهی غنی از گیاهان ماسه پسند به چشم میخورد. در این منطقه به دلیل بکر بودن و سختی دسترسی حیات جانوری غنی است. از جمله حیات وحش این منطقه میتوان به انواه آگاما و جکو، روباه شنی، گربه شنی، پا مسواکی، جرد، جربیل، بزمجه بیابانی و... اشاره کرد.

برای رسیدن به دریاچه نمک سلکنون باید از روستای مصر به سمت شمال حرکت کرد. بعد از گذر از روستای فرحزاد، وارد دو راهی چال سلکنون شد و پس از طی مسافتی در حدود 3 کیلومتر وارد دو راهی دریاچه چال سلکنون شد. در این قسمت باید از چند تل شن عبور کرد. پس از عبور از دیواره شنی دریاچه نمک سلکنون و تخت عباس در قسمت شرق قابل رویت هستند. مسیر را به سمت شمال شرقی و سپس از حاشیه جنوبی تخت عباس به سمت شرق ادامه دهید تا پس از طی 2 کیلومتر  به دریاچه نمک سلکنون برسید. شایان ذکر است زمینهای این دریاچه باتلاقی بوده و حرکت با خودروهای 4wd بر روی آن باید با در نظر گرفتن جوانب احتیاط همراه باشد.  جنس خاک دریاچه از نوع خاکهای رسی قلیایی بوده که توسط نمک پوشیده شده است.

دریاچه نمک آران و بیدگل

دریاچه نمک آران در فاصله 35 کیلومتری شمال شرقی شهرستان آران و بیدگل واقع است . این دریاچه از غرب به کوههای سفیدآب و سیاه کوه و منطقه پارک ملی کویر , از شمال و غرب بخ کویر مسیله و از جنوب به کویر مرنجاب و بند ریگ محدود است . وسعت این دریاچه در حدود 647 کیلومتر مربع می باشد . این دریاچه شکلی شبیه به یک مثلث دارد که راس آن به سمت شمال است . طول قاعده این مثلث 65 کیلومتر و ارتفاع آن 68 کیلومتر می باشد . زمین این دریاچه پوشیده از رسوبات نمک است که بر اثر انباشته شدن سیلابها و ابهای سطحی در طول قرنها پدید آمده است . عمق نمک این دریاچه بین 5 تا 54 متر متغیر است که توسط لایه های خاک رس از یکدیگر جدا شده اند .

با هر بار بارش و تبخیر آب در این دریاچه , نمکهای موجود کرت بندی های زیبایی به شکل پلی گن تشکیل می دهند که دیدن مناظر آن خالی از لطف نیست .
زمینهای اطراف این دریاچه بشدت باتلاقی می باشند که وسعت باتلاقها در منطقه غرب دریاچه به مراتب وسیعتر از مناطق دیگر آن است . از جمله مناطق باتلاقی این دریاچه می توان به حوض قیلوقه در شرق و یا باتلاق دو کویری در منطقه جنوب شرقی دریاچه اشاره کرد .
از جمله مناطق دیدنی این دریاچه جزیره سرگردان می باشد که در قسمت جنوبی جزیره واقع است . ارتفاع متوسط دریاچه نمک از سطح دریا 707 متر می باشد . قسمتهای شمالی دریاچه از ارتفاع کمتری برخوردار هستند .

دریاچه نمک آران در اکثر ماه های سال خشک و پوشیده از نمک است . در ماه های بارندگی ارتفاع آب این دریاچه در بعضی از مناطق به 2 سانتی متر میرسد ولی پس از تابش خورشید به سرعت تبخیر می شود . رودهای مهمی که به این دریاچه وارد می شوند در سمت شمال و مغرب قرار دارند و عبارتند از: رود شور، رود کرج، جاجرود، حبله رود و قره سو. مهمترین ترکیباتی که در دریاچه ی نمک وجود دارد عبارتنداز: کلرید سدیم،سولفات سدیم، کلرید منیزیم، سولفات منیزیم و ...
جهانگردان زیادی به نام این دریاچه اشاره کرده اند که از آن جمله می توان به مارکوپلو , لرد کرزن و ... اشاره کرد .

راه های ورود به دریاچه :
دو راه برای ورود به دریاچه وجود دارد . راه اول , در مسیر آران به مرنجاب پس از طی مسافتی در حدود 35 کیلومتر به دو راهی دریاچه نمک می رسید .
مسیر دوم , پس از عبور از کاروانسرای مرنجاب و طی مسافتی در حدود 10 کیلومتر به دو راهی چاه سکن می رسید که با انتخاب مسیر سمت دریاچه می توان وارد دریاچه شد . لازم به ذکر است که زمینهای اطراف دریاچه بشدت باتلاقی هستند . با این وصف رانندگی در خارج از این دو مسیر می تواند مشکل آفرین باشد . آخرین تلاش گروه برای ورود به دریاچه از مسیر حوض قیلوقه , پس از فرو رفتن 4 خودرو در باتلاق بدون نتیجه پایان یافت .

چشمه های گوگردی رامسر: چشمه زیرپل معروف ترین چشمه رامسر است که در جنوب این شهر واقع شده است. علاوه بر این چشمه، در شرق رامسر چشمه گوگردی و اکسید منگنز دار آب سیاه و نیز در شرق هتل رامسر ۹ چشمه آب معدنی گوگردی و رادیوم دار وجود دارد.



 

تالاب کانی برازان 

تالاب کانی برازان از تالاب های مهم آذربایجان غربی است که با وسعتی حدود 907 هکتار در 30 کیلومتری شهرستان مهاباد و در حوزه اکولوژی دریاچه ارومیه واقع شده است. این تالاب که به بهشت پرندگان معروف است از شمال به شهرستان مهاباد، از شمال و شرق به روستای قره داغ و از جنوب به دریاچه ارومیه منتهی می شود. همچنین بخش جنوبی تالاب در دامنه کوه قره داغ واقع شده و این کوه و تپه بابا حیدر بر آن مشرف است. آب این تالاب از رودخانه های مهاباد تامین می شود و پس از تامین آب تالاب رودخانه راه خود را به سمت دریاچه ارومیه ادامه می دهد. تالاب کانی از نظر گوناگونی و فراوانی گونه های زیستی به عنوان اولین سایت پرنده نگری ایران و رتبه اول استان انتخاب شده است.
از نظر پوشش گیاهی، اطراف تالاب کانی را درختچه های گز و نیزارها پوشانده اند و در تپه های اطراف تالاب نیز می توان گیاهانی از گونه اسفناج ها، گندمیان، نی، بوریا، جگن و گون را دید.
تالاب کانی برازان در فصل پاییز و زمستان پذیرای پرندگان مهاجری نظیر: آنقوت، اردک سرسفید، اردک مرمری، اردک سرحنایی، ارک ارده ای، اردک تاج دار، اردک بلوطی، باکلان کوچک، پرستوی دریایی، پلیکان، تنجه، چوب پا، چنگر، حواصیل، زردپر تالابی، عقاب تالابی، فیل وش، گیلار، انواع کاکایی، کشیم بزرگ، کشیم کوچک، عروس غاز، انواع غازها، انواع مرغابی ها، قو، فلامینگوها است.
از دیگر جانوران موجود در این منطقه می توان به لاک پشت، وزغ، قورباغه مردابی و ماهی کپور اشاره کرد.
تالاب کانی برازان علاوه بر این که در فهرست کنوانسیون رامسر به عنوان بیست و چهارمین تالاب بین المللی در کشور شناخته شده، عنوان دومین تالاب بین المللی مهاباد را نیز به خود اختصاص داده است.

تالاب استیل 

تالاب استیل از تالاب های آب شیرین و دائمی ایران در استان گیلان است. این تالاب با وسعتی حدود 138 هکتار در 7 کیلومتری شهر آستارا در حاشیه جاده لوندویل به آستارا قرار دارد. عمق تالاب کم می باشد و در فصل تابستان بین یک تا سه متر متغییر است. این تالاب که به تالاب استیل عباس آباد هم شناخته می شود از شمال به روستای غلام محله و روستاهای عباس آباد، از جنوب به روستای دربند، از شرق به جاده آستارا به تالش و از غرب به دامنه های کوه آستار منتهی می شود. ضلع غربی تالاب پوشیده از جنگل و پوشش های سبز گیاهی است.
یکی از مهم ترین ویژگی تالاب استیل عباس آباد وجود درختان توسکا است که به دلیل نوع ریشه هایشان بر روی آب شناور هستند، همین امر باعث شده این تالاب به تالاب درختان شناور معروف باشد. تالاب استیل به خاطر قرار گرفتن در کوهپایه، شالیزار، جنگل و نیز وجود درختان شناور توسکا از اهمیت اکوتوریستی بالایی برخوردار است. آب این تالاب بیشتر از طریق بارش های برف و باران و 4 رود جاری که از کوه های اطراف سرچشمه می گیرد، تامین می شود و تنها منبع آبی مورد نیاز 400 هکتار شالیزار منطقه نیز به شمار می رود.
پوشش گیاهی منطقه تالاب استیل جنگلی است و شامل درختان توسکای قشلاقی به همراه نی و گیاهان علفی است. 
تالاب استیل عباس آباد همه ساله در فصل پاییز و زمستان پذیرای پرندگان مهاجر است و انواع پرندگان مهاجر نظیر: قو، بوتیمار، انواع گنگ، فریادکش تالاب، چینگیر نوک سرخ، پلیکان، انواع مرغابی ها، باکلان کوچک، باکلان سیاه و بزرگ، قره قاز، کشیم کوچک و بزرگ، انواع حواصیل، خوتکا، چنگر و اگرت برای گذران زمستان به این تالاب مهاجرت می کنند.
علاوه بر پرندگان در تالاب استیل آبزیانی چون ماهی کپور، اردک ماهی و دوزیستانی مثل، لاک پشت، سمور آبی یا شنگ و قورباغه وجود دارد.
در گویش محلی به تالاب استیل، «تالاب هستیل» گفته می شود. هستیل در زبان محلی به معنای آبگیر است. این تالاب در سال 1381 توسط سازمان حفاظت زیست به عنوان منطقه شکار ممنوع اعلام شد و در سال 1384 نیز به عنوان یکی از پنج منطقه نمونه گردشگری استان گیلان شناخته شد.

تالاب گاوخونی
تالاب گاو خونی با مساحت تقریبی ۴۷۰ کیلومتر مربع در حاشیه فلات مرکزی ایران و در قسمت انتهایی آبریز زاینده رود واقع شده است. این تالاب از شمال شرق به بخش جرقويه، از جنوب غربي به شهرستان نايين، از غرب به منطقه‌ي ندوشن دراستان يزد، از شمال غرب به كوير ابرقو و از شرق به دهستان رودشتين با جهت شمال- جنوب محدود می شود.
سرچشمه اصلی تالاب گاو خونی، زاینده رود، زر چشمه و ایزد خواست است که از دامنه های شرقی ارتفاعات زاگرس و کوه های مرتفع زردکوه بختیاری شروع شده و با عبور از استان های چهارمحال و بختیاری، یزد و فارس وارد جلگه اصفهان می شود و در نهایت پس از آبیاری زمین ها و دشت های کشاورزی و عبور از شهرهای اژیه و ورزنه به تالاب گاوخونی می ریزد. آب این تالاب به دلیل عبور از زمین های نمک زار و شن زارها شور می باشد، به طوری که در حاشیه جنوبی تالاب، نمکزار وسیعی وجود دارد که بر اثر تبخیر زیاد آب و باقی ماندن و انباشته شدن نمک ها به وجود آمده است. 
تالاب گاوخونی از نظر پوشش گیاهی، تنها در بخش های حاشیه ای دارای رویش انبوهی از گیاهان است و در بخش های دیگر تالاب به دلیل شوری فوق العاده خاک، پوشش گیاهی قابل ملاحظه ای وجود ندارد. با این وجود، براساس بررسی های انجام شده، در این منطقه حدود ۹۱۰ گونه گیاهی با ارزش ژنتیکی، دارویی، زینتی، خوراکی و صنعتی شناسایی شده است. در مسیر ورودی زاینده رود به تالاب، انبوهی از جلبک های سبز، نیزارها و درختچه های گز دیده می شود. علاوه بر این ها، گیاهانی چون کاسنی، شب بو، قیچ، خارشتر، گون، کاروانکش، کهورک و شیرین بیان از جمله مهم ترین گیاهان این تالاب است.
تالاب گاوخونی علاوه بر داشتن انواع پرندگان آبزی و کنار آبزی همه ساله شاهد ورود پرندگان مهاجر از مناطق سردسیری و سیبری است. از مهم ترین پرندگانی که در فهرست پرندگان تالاب به ثبت رسیده است می توان به: آبچلیک، آنقوت، اگرت، اردک سبز، اردک مرمری، اردک سرحنایی، بوتیمار کوچک، پلیکان، تیهو، تنجه، چنگر، حواصیل زرد، خروس کولی، خوتکا، دال، دلیجه، سار، سرسبز، سلیم کوچک، سنقر تالابی، شاهین، فیلوش، عقاب مار خور، عقاب تالابی، عقاب دو برادر، غاز خاکستری، قوی گنگ، کاکایی، کبک کرکس، لک لک، مرگوس و منقر اشاره کرد.
همچنین تالاب گاوخونی محل زندگی انواع جانوران و خزندگان نظیر: آهو، بز، خوک، جبیر، خرگوش، خوک، روباه، شغال، قوچ، کل، گرگ، گورخر ایرانی، کفتار، میش، لاک پشت، بزمچه، مارمولک، انواع مار و قورباغه می باشد.
از آبزیان تالاب گاو خونی می توان: ماهی کپور و گمبوزیا را نام برد.